Polska Konstytucja ustanowiła, że władzę sądowniczą w Rzeczpospolitej Polskiej sprawują sądy i trybunały. Powstanie sprawy cywilnej między stronami, przy równoczesnej dopuszczalności drogi sądowej, prowadzi do rozstrzygnięcia jej przed sądem. Nie będzie ona jednak rozpozna przez jakikolwiek sąd powszechny, z racji określonej przepisami prawa organizacji pracy sądów. W tym momencie rodzi się pojęcie właściwości sądowej w postępowaniu cywilnym, która najogólniej mówiąc, oznacza określenie i rozgraniczenie kompetencji poszczególnych sądów do rozpoznawania i rozstrzygania spraw oraz dokonywania przez nich odpowiednich czynności. Konkretne unormowania dotyczące właściwości wynikają z ustawy Prawo o ustroju sądów powszechnych oraz przepisów Kodeksu postępowania cywilnego.
Sprawy cywilne w pierwszej instancji mogą być rozpoznawane przez sądy rejonowe, jak również przez sądy okręgowe. W tym miejscu koniecznym staje się ustalenie zasad, które rozgraniczą zakres działania sądów oraz pozwolą stwierdzić do którego z sądów, sprawa powinna trafić, by została rozpozna. W postępowaniu cywilnym ustalenie owych zasad należy nie do dziedziny prawa o ustroju sądów, lecz do prawa procesowego, ponieważ nie jest ono zagadnieniem wspólnym dla całego wymiaru sprawiedliwości, lecz wymaga odrębnego unormowania w zakresie postępowania cywilnego i procesu karnego, ze względu na specyfikę spraw rozpoznawanych w obu postępowaniach.1 To jaki sąd będzie rozpoznawał sprawę jest niezmiernie istotne dla stron oraz wszystkich uczestników postępowania. A samo oznaczenie właściwości sądu wiąże się z pierwszą czynnością procesową – czyli wniesieniem pozwu.
Rodzaje właściwości sądu w sprawach cywilnych
By ustalić właściwość sądu, która rozgraniczy jego kompetencje, ustawodawca oparł się na następujących kryteriach podziału właściwości sądów:
1.) Kryterium określające rodzaj czynności procesowej;
2.) Kryterium określające rodzaj sprawy;
3.) Kryterium określające zasięg terytorialny, który bezpośrednio wiąże się z podmiotami procesu, przedmiotem lub podstawą sprawy.
W zależności od przyjętego podziału wyróżnia się właściwość rzeczową (przedmiotową), która polega na podziale spraw rozpoznawanych przez sądy I instancji ale różnego rzędu – sąd rejonowy lub okręgowy. Właściwość miejscowa, określa jaki sąd, ze względu na administracyjny podział kraju jest właściwy do prowadzenia i rozpoznania sprawy w I instancji. Właściwość funkcyjna lub funkcjonalna dotyczy podziału funkcji i czynności procesowych w postępowaniu cywilnym pomiędzy sądami różnej instancji lub sądami równorzędnymi.
Podział właściwości sądu może opierać się na źródłach przekazania sprawy do rozpoznania, przez co mogą powstać trzy rodzaje właściwości sądu. Właściwość ustawowa, która określana jest przepisami prawa. Właściwość umowna, która daje możliwość rozpoznania sprawy przez sąd, na podstawie wcześniejszej umowy stron, które działały w granicach ustawy procesowej. Właściwość delegacyjna, wynikająca z przydzielenia danej sprawy sądowi, przez inny sąd.
Zasadą w postępowaniu cywilnym jest określanie właściwości sądu na podstawie ustawy, zaś dwie wyżej wymienione stanowią wyjątek od tej zasady.
Właściwość umowna.
Ustawodawca tak skonstruował przepisy, by strony mogły w jak najbardziej przystępny i dogodny dochodzić swoich spraw. Niemożliwym jednak było określenie wszelkich sytuacji i przypadków, gdzie bardziej dogodny będzie ten a nie inny sąd. Stąd też, mając na uwadze słuszne interesy stron, dopuszczono możliwość w pewnych granicach, porozumienie stron co właściwości sądu, które ustanowi, dla rozstrzygnięcia danej sprawy inny sąd, niż to wynika z właściwości ustawowej. Umowa taka określona jest mianem umowy prorogacyjnej. Nie jest to umowa, która może być kształtowana dowolnie, musi brać pod uwagę, obok słusznego interesu stron, interes społeczny, dobre obyczaje, jak również nie może zaprzeczać poprawnemu funkcjonowaniu wymiaru sprawiedliwości. Umowa musi być sporządzona na piśmie, nie istnieje wymóg tworzenia odrębnego aktu, dla skuteczności umowy wystarczy zawarcie odpowiedniej klauzuli prorogacyjnej w treści konkretnej umowy. Strony muszą w umowie zawrzeć ewentualną sytuację prawną, wynikły spór, lub stosunek prawny z którego spór może wyniknąć, konieczny do określenia właściwości miejscowej. Ustawodawca nie daje możliwości stronom, tak ukształtować umowy prorogacyjnej, by wyłączyła we wszystkich przypadkach właściwość ustawową na rzecz umownej. Czas powstania umowy może być różny. Strony mogą zawrzeć umowę co do właściwości, przed jakim kolwiek sporem i może dotyczyć ewentualnie sporów, które nastąpią w przyszłości. Nie wykluczona jest sytuacja, że strony zawrą umowę w trakcie sporu który powstał między nimi na podstawie wcześniej zawiązanego stosunku prawnego. Warto wspomnieć, że umowa prorogacyjną nie może naruszać przepisów o właściwości wyłącznej, którą szczegółowo wylicza Kodeks postępowania cywilnego.
Art. 41 § 1 k.p.c. stanowi, że umowa prorogacyjną ustanawia dl stron sporu sąd wyłącznie właściwy o ile strony nie postanowią inaczej. Takie postanowienie może np. dotyczyć możliwości wyboru przez powoda właściwości sądu z ustawy a właściwości umownej. Dodatkowo w sytuacji gdy powód wnosi pozew w elektronicznym postępowaniu upominawczym, wówczas wyłączność właściwości sądowej ustanowionej na podstawie umowy również traci moc.
Umowa prorogacyjną nakłada na strony obowiązek wytoczenia powództwa zgodnie z jej treścią. Skierowanie powództwa do innego sądu, daje możliwość pozwanemu podnieść zarzut o niewłaściwości sądu. Gdy powód „przeoczy” taką możliwość lub niewłaściwie uzasadni zarzut, wówczas sąd, do którego trafił pozew stanie się właściwy i nie będzie już możliwości jego zmiany.
Właściwość funkcyjna.
Istnienie właściwości funkcyjnej, jak już wcześniej zostało wspomniane, nie jest zasadą. Jednak zdarzają się sytuacje, że pewne sprawy sąd będzie rozpatrywał na podstawie zarządzenia sądu przełożonego. Jednak taka delegacja musi być opatrzona warunkiem konieczności i celowości. Art. 45 k.p.c. stanowi, że Sąd Najwyższy może wyznaczyć sąd, który będzie właściwy do rozpoznania sprawy, w sytuacji gdy, uprzednie próby ustalenia właściwości na podstawie okoliczności sprawy nie przyniosły pozytywnych rezultatów. Taka sytuacja ma misce bardzo często w międzynarodowym postępowaniu cywilnym, gdzie sądami właściwymi będą sądy polskie, ale nie można ustalić sądu, który rozpozna sprawę. Art. 44 k.p.c za podstawę delegacji do rozpoznania sprawy, wskazuje przeszkodę, która uniemożliwi rozpoznanie sprawy lub podjęcie czynności. Wówczas sąd przełożony nad tym sądem w posiedzeniu niejawnym wyznaczy inny sąd.
1 J.Jodłowski, Z. Resich, J. Lapierre, T. Misiuk – Jodłowska, K. Weitz; Postępowanie cywilne, Warszawa 2009, s. 163.
