Przesłanki odwołania darowizny

Zagadnienia wstępne Można odwołać zarówno darowiznę nie wykonaną i wykonaną. Są inne przesłanki dla odwołania darowizny nie wykonanej (art. 896 k.c.) i wykonanej (art. 898 k.c.). Darowizna nie wykonana to taka, kiedy nie doszło jeszcze do bezpłatnego przysporzenia w majątku obdarowanego kosztem majątku darczyńcy. Darowizna wykonana to natomiast taka, kiedy w majątku obdarowanego już nastąpiło przysporzenie kosztem majątku darczyńcy. Jednakże darowizna pozostaje niewykonana także wtedy, gdy prawo majątkowe przeszło na obdarowanego na mocy samej umowy darowizny wywołującej podwójny skutek obligacyjno-rozporządzający, jeżeli przedmiot świadczenia nie został jeszcze wydany obdarowanemu (np. darczyńca faktycznie nie wydał jeszcze darowanego samochodu obdarowanemu mimo zwarcia umowy darowizny w formie aktu notarialnego) (M. Safjan [w:] Kodeks cywilny. Komentarz do art. 450-1088, Tom II, Warszawa 2011, K. Pietrzykowski (red.), art. 896 k.c., Legalis). Odwołanie darowizny nie wykonanej Zgodnie z przepisem art. 896 k.c. darczyńca może odwołać darowiznę jeszcze nie wykonaną, jeżeli po zawarciu umowy jego stan majątkowy uległ takiej zmianie, że wykonanie darowizny nie może nastąpić bez uszczerbku dla jego własnego utrzymania odpowiednio do jego usprawiedliwionych potrzeb albo bez uszczerbku dla ciążących na nim ustawowych obowiązków alimentacyjnych. Tym samym przesłanką odwołania darowizny jeszcze nie wykonanej jest taka zmiana stanu majątkowego darczyńcy, która powoduje to, że wykonanie darowizny nie będzie możliwe bez uszczerbku dla utrzymania własnego darczyńcy wedle jego usprawiedliwionych potrzeb albo bez uszczerbku dla ustawowych obowiązków alimentacyjnych, które ciążą na darczyńcy (np. darczyńca płaci znacznie wyższe alimenty na utrzymanie swojego małoletniego dziecka, które zachorowało i jego potrzeby uległy zwiększeniu). Oznacza to, że podstawą odwołania darowizny jeszcze nie wykonanej nie jest jakakolwiek (choćby nawet istotna) zmiana stanu majątkowego darczyńcy, ale jedynie i dopiero taka zmiana, która sprawia, że wykonanie darowizny powodowałoby uszczerbek dla własnego utrzymania darczyńcy bądź dla jego ustawowych obowiązków alimentacyjnych (w tym zakresie powinna istnieć relacja przyczynowa). Przyczyny pogorszenia stanu majątkowego nie mają znaczenia. (M. Safjan [w:] Kodeks cywilny. Komentarz do art. 450-1088, Tom II, Warszawa 2011, K. Pietrzykowski (red.), art. 896 k.c., Legalis). Jeśli chodzi o usprawiedliwione potrzeby to należy odwołać się do 135 kro. Pojęcie „usprawiedliwione potrzeby” ma różny zakres znaczeniowy w zależności od tego, czy chodzi o uprawnionego krewnego w linii prostej, czy też o dziecko, które nie jest w stanie utrzymać się samodzielnie. O ile w tym pierwszym wypadku świadczenia alimentacyjne mają zapewnić uprawnionemu godziwe warunki bytowania z uwzględnieniem np. jego wieku, stanu zdrowia i wykształcenia, o tyle rozmiar usprawiedliwionych potrzeb dziecka, niezdolnego jeszcze do samodzielnego utrzymania się, stymulowany jest zasadą utrzymania równej stopy życiowej z rodzicami. (H. Ciepła [w:] Kodeks rodzinny i opiekuńczy. Komentarz, Warszawa 2011, ss. 1120). Należy zwrócić uwagę na to, że expressis verbis ustawa nie przewiduje możliwości odwołania darowizny jeszcze nie wykonanej z powodu rażącej niewdzięczności obdarowanego. Wykładnia logiczna i celowościowa nie pozostawia jednak wątpliwości, że również w stosunku do darowizny jeszcze niewykonanej jest dopuszczalne jej odwołanie z powodu rażącej niewdzięczności obdarowanego (M. Safjan [w:] Kodeks cywilny. Komentarz do art. 450-1088, Tom II, Warszawa 2011, K. Pietrzykowski (red.), art. 896 k.c., Legalis). Odwołanie darowizny wykonanej Zgodnie z przepisem art. 898 § 1 k.c. darczyńca może odwołać darowiznę nawet już wykonaną, jeżeli obdarowany dopuścił się względem niego rażącej niewdzięczności. Chodzi tutaj o względy moralne i etyczne w zakresie zachowania się obdarowanego wobec darczyńcy. Rażąca niewdzięczność musi jednak wystąpić po zwarciu umowy darowizny a nie przed. Przez pojęcie rażącej niewdzięczności należy rozumieć tylko takie czynności obdarowanego (działania lub zaniechania), które są skierowane przeciwko darczyńcy z zamiarem nieprzyjaznym. Chodzi tu przede wszystkim o popełnienie przestępstwa przeciwko darczyńcy (zarówno przeciwko życiu, zdrowiu i czci, jak i przeciwko mieniu) oraz o naruszenie przez obdarowanego obowiązków wynikających ze stosunków osobistych łączących go z darczyńcą (np. odmowa udzielenia pomocy w czasie choroby mimo oczywistej możliwości). Znamion rażącej niewdzięczności nie wyczerpują z reguły czyny nieumyślne obdarowanego, a także drobne czyny nawet umyślne, ale niewykraczające w określonych środowiskach poza zwykłe konflikty życiowe (rodzinne). O istnieniu lub nieistnieniu podstaw do odwołania darowizny z powodu rażącej niewdzięczności decydują w każdym wypadku konkretne okoliczności, rozważane na tle zwyczajów panujących w określonym środowisku społecznym. (D. Dmowski [w:] Komentarz do kodeksu cywilnego. Księga trzecia. Zobowiązania, Warszawa 2011, ss. 2024). Ustalenie niewdzięczności po stronie obdarowanego wymaga analizy motywów określonych zachowań wobec darczyńcy, m.in. ustalenia, czy nie były one powodowane lub wręcz prowokowane przez darczyńcę (wyrok SN z dnia 30 września1997 r., III CKN 170/97).