Koncepcja utworzenia sieci transeuropejskich obejmujących wskazane obszary, pojawiła się pod koniec lat 80. Była związana z ideą jednolitego rynku w ramach kształtującej się Wspólnoty. Sieci transeuropejskie powstały na mocy Traktatu z Maastricht. Art. 154-156 wyrażają poparcie Wspólnoty dla ustanowienia i rozwoju infrastruktury transportu, telekomunikacji i energetyki. Postanowieni powtórzono w Traktacie z Lizbony. Komisja Europejska została na ich mocy zobowiązana do przygotowania wytycznych określających zakres, priorytetowe obszary i projekty, wraz z harmonogramem ich realizacji.
Zadania i cele
Głównym zadaniem, programu jest rozbudowa i modernizacja sieci europejskiej infrastruktury głównych linii na kontynencie. Szczególnie istotne wydaje się włączanie projektów z nowych państw członkowskich. W ramach rynku wewnętrznego UE program stawia sobie za cel wspieranie połączeń, interoperacyjność sieci krajowych oraz rozszerzenie ich dostępności. Istotna wydaje się konieczność połączenia wysp, regionów zamkniętych i peryferyjnych z centralnymi regionami UE. Program zakłada współpracę między państwami członkowskimi przy znacznym zaangażowaniu UE. Wzmacnia konkurencyjność Unii i pozwala na zapewnienie bezpieczeństwa dostaw.
Finanse
Finansowanie projektów odbywa się dzięki współpracy UE, państw członkowskich, a nierzadko także prywatnych przedsiębiorstw. UE wyznacza w danych okresach programu finansowego budżet przyznawany na rozwój sieci. Zainteresowane podmiotu mogą starać się o dotacje. Ponadto wsparcie finansowe możliwe jest w ramach Funduszu Spójności czy Europejskiego Funduszu Rozwoju Regionalnego. Ponadto Europejski Bank Inwestycyjny udziela pożyczek na rozbudowę i modernizację sieci. Obowiązuje zakaz podwójnego finansowania. Państwa członkowskie zobowiązane są do wyboru instrumentu finansowego, z którego tytułu wystąpią o unijną pomoc, w zależności od poziomu wsparcia oferowanego przez dany instrument i stopnia priorytetów projektów. Należy pamiętać, że zgodnie z zasadą pomocniczości UE nie posiada wyłącznych kompetencji w zakresie rozwoju, finansowania i budowy, więc istotą rolę odgrywa współfinansowanie krajowe. Polska ma dostęp do środków finansowych z programu od 2004 r. W przypadku niskiego budżetu państwa w danych sektorach gospodarki, nie bez znaczenia pozostaje partnerstwo publiczno-prywatne (PPP), umożliwiające organom publicznym powierzanie przedsiębiorstwom prywatnym zadań użyteczności publicznej.
Sieci transeuropejskie obejmują trzy obszary, koncentrujące się na odcinkach transgranicznych i w tzw. wąskich gardłach. Są to sieci transportowe, energetyczne i telekomunikacyjne.
Transeuropejskie sieci transportowe (ang. TEN-T, Trans-European Transport Networks) zapewniają szybsze i łatwiejsze przemieszczanie towarów i osób w ramach UE. Są tworzenie etapami przez integrację infrastruktury transportowej z systemami zarządzania ruchem oraz ustalania pozycji i nawigacji. Owe etapy obejmują optymalizację już istniejących zdolności sieci, rozwój nowych i poprawę lub rozbudowę dostępu do nich. W ramach TEN-T powstają drogi (przede wszystkim autostrady), linie kolejowe (w tym linie dużych prędkości), międzynarodowe porty lotnicze, porty śródlądowe i morskie, drogi żeglugi śródlądowej, a także autostrady morskie. W Polsce w ramach projektu powstały autostrada Morza Bałtyckiego, linie kolejowe: Gdańska – Warszawa – Katowice, autostrady: Gdańsk – Katowice, Rail Baltica: linia kolejowa Warszawa – Tallin na odcinku Warszawa – Kaunas, poty lotnicze m.in. w Warszawie, Krakowie, Poznaniu czy Wrocławiu. Program ma na celu zachęcanie do korzystania z transportu przyjaznego środowisku.
Transeuropejskie sieci energetyczne (ang. TEN-E lub TEN-Energy, Trans-European Energy Network) mają zapewnić zróżnicowanie dostaw, zwiększenie ich bezpieczeństwa poprzez wzmocnienie połączeń z krajami trzecimi oraz włączenie sieci nowych państw członkowskich, a w dalszej perspektywie doprowadzić do wzmocnienia spójności terytorialnej wewnątrz UE. Priorytetami są interoperacyjność sieci UE z sieciami nowych państw członkowskich czy wykorzystywanie energii odnawialnych. Rozwój TEN-E opiera się na inwestowaniu w infrastrukturę umożliwiającą przesył energii elektrycznej, rurociągi gazowe, terminale skroplonego gazu ziemnego, a także technologie umożliwiające uzyskanie energii elektrycznej pochodzącej ze źródeł odnawialnych. Przykładem na terytorium Polski jest linia elektroenergetyczna Ełk-Alitus.
Transeuropejskie sieci telekomunikacyjne (ang. eTEN, Trans-European Telecomunications Networtk) pozwalają na tworzenie i rozwój świadomego społeczeństwa informacyjnego. Odbywa się to poprzez upowszechnianie usług telekomunikacyjnych, modernizację istniejących sieci w celu przejścia do następnej generacji, rozpowszechnianiu telefonii komórkowej trzeciej generacji i innych usług łączności bezprzewodowej oraz wyposażaniu ludności obszarów wiejskich w łącza szerokopasmowe (instalacje sieci światłowodowych).
Projekt sieci transeuropejskich stawia na projekty przyjazne środowisku, co jest zgodne z polityką UE. Celem jest nie tylko skrócenie czasu przewozu, ale także zmniejszenie natężenia ruchu drogowego i emisji CO2. Wykorzystuje się nowe technologie m.in. inteligentne systemy transportowe (ITS), które łączą technologie w zakresie informacji, komunikacji, nawigacji i pozycjonowania z infrastrukturą transportową i pojazdami.
Zwraca się uwagę na synergię projektów z trzech wskazanych obszarów, co pozwala ograniczyć wpływ na środowisku oraz generować większe zyski i obniżać koszty.
