Klauzula nadzwyczajnej zmiany stosunków w ogólności
Clausula rebus sic stantibus, w swej istocie łagodząca ogólną zasadę prawa cywilnego, iż umów należy dotrzymywać, została wprowadzona do Kodeksu cywilnego w 1990 r. jako odpowiedź na zmiany gospodarcze zachodzące w tym czasie w Polsce. Reguła ta, zawarta w art. 3571 k.c., pozwala wiążąco rozstrzygać o treści danej umowy (art. 3571 k.c. ma zastosowanie jedynie do zobowiązań powstających z umów cywilnoprawnych). Tego rodzaju kompetencja jest oparta na szereguwymienionych w omawianym przepisie przesłanek, których łączne spełnienie pozwala sądowi wpływać na treść umowy w trojaki sposób: oznaczając sposób jej wykonania, oznaczając wysokość świadczenia lub w ostateczności rozwiązując umowę.
Przesłanki zastosowania przez sąd klauzuli rebus sic stantibus
Pierwszym ze swoistych warunków, które dają sądowi kompetencję do orzekania o treści umowy na podstawie art. 3571 k.c. jest wystosowanie do niego przez przynajmniej jedną ze stron stosunku zobowiązanego żądania zbadania pod tym kątem danej umowy (sąd nie ma kompetencji do orzekania w przedmiocie treści umowy na podstawie art. 3571 k.c. z urzędu). Do pozostałych, już tym razem właściwych przesłanek należy zaliczyć wystąpienie nadzwyczajnej zmiany stosunków (1), która to zmiana pociągnęła za sobą nadmierną trudność w spełnieniu świadczenia lub grozi jednej ze stron rażącą stratą (2) oraz której wpływu na zobowiązanie strony nie przewidywały (3). Szerszego wyjaśnienia wymaga pojęcie nadzwyczajnej zmiany stosunków, za którą doktryna prawa cywilnego uznaje obiektywne oraz powszechne przekształcenia stosunków społecznych (w tym gospodarczych) w wyjątkowy (nadzwyczajny) sposób wpływające na rzeczywistość. Źródłem takiego przekształcenia mogą być zarówno czynniki przyrodnicze (np.: powódź, nieurodzaj), społeczne (np.: strajki powszechne, gwałtowna zmiana ustroju politycznego), jak i prawne (np.: szybka zmiana obowiązujących przepisów). W tym miejscu należy także wspomnieć, iż przesłanką negatywną ku zastosowaniu instytucji z art. 3571 k.c. jest fakt całościowego wykonania umowy (ingerencja sądu, może mieć miejsce jedynie odnośnie umów, które choć w części nie zostały jeszcze wykonane).
Orzeczenia sądu wydawane na podstawie art. 3571 k.c.
Sąd stosując art. 3571 k.c. może przede wszystkim oznaczyć sposób wykonania zobowiązania oraz oznaczyć wysokość zobowiązania. Pierwszy z rodzajów ingerencji sądu w stosunek zobowiązaniowy może w szczególności polegać na zmianie czasu lub miejsca spełnienia świadczenia. Drugi rodzaj dotyczy zaś takiej ingerencji sądu, która za swój przedmiot ma odpowiednie podwyższenie wysokości świadczenia (jeżeli strata zagraża wierzycielowi) lub odpowiednie obniżenie wysokości świadczenia (jeżeli strata zagraża dłużnikowi). Dopiero w ostateczności, czyli w sytuacji, gdy nie jest możliwe dostosowanie zobowiązania do nadzwyczajnie zmienionych warunków, sąd może umowę rozwiązać. Wydanie któregokolwiek z powyższych orzeczeń powinno być uzasadnione interesem każdej ze stron oraz zasadami współżycia społecznego.
Bibliografia:
- Gniewek E. [red.], Kodeks cywilny. Komentarz., Wydawnictwo C.H. Beck, Warszawa 2008.
- Radwański Z., Olejniczak A., Zobowiązania – część ogólna, Wydawnictwo C.H. Beck, Warszawa 2008.
