W polskim Kodeksie cywilnym owe specyficzne relacje nazywane są zasadami odpowiedzialności opierającymi się na winie, słuszności i ryzyku. Zasada winy znajdująca swój wyraz w art. 415 k.c. została skonstruowana jako zasada główna, od której wyjątkami są tak zwani „dobrzy samarytanie”, czyli przepisy odwołujące się do pozaprawnych reguł słuszności (zasada słuszności) oraz przepisy uzasadniające odpowiedzialności jedynie faktem „posługiwania się” danym elementem rzeczywistości, który ze względu na swoje szczególne cechy jest niebezpieczny dla otoczenia sam przez się (zasada ryzyka). Jednym z przypadków wyłączenia ogólnej reguły odpowiedzialności i przyjęcia zasady ryzyka jest art. 435 § 1 k.c. w myśl którego: Prowadzący na własny rachunek przedsiębiorstwo lub zakład wprawiany w ruch za pomocą sił przyrody (pary, gazu, elektryczności, paliw płynnych itp.) ponosi odpowiedzialność za szkodę na osobie lub mieniu, wyrządzoną komukolwiek przez ruch przedsiębiorstwa lub zakładu, chyba że szkoda nastąpiła wskutek siły wyższej albo wyłącznie z winy poszkodowanego lub osoby trzeciej, za którą nie ponosi odpowiedzialności.
Uzasadnienie odpowiedzialności
Najlepiej powód wprowadzenia zasady ryzyka jako zasady odpowiedzialności za ruch przedsiębiorstwa uzasadnia Wyrok Sądu Najwyższego z 19 czerwca 2001 r. (II UKN 424/00):„Odpowiedzialność na zasadzie ryzyka (art. 435 § 1 k.c.) oparta jest na założeniu, że samo funkcjonowanie zakładu wprawianego w ruch za pomocą sił przyrody stwarza niebezpieczeństwa wyrządzenia szkody, niezależnie od działania lub zaniechania prowadzącego taki zakład.”, który przyjmuje odpowiedzialność niezależną od winy prowadzącego przedsiębiorstwo ani od bezprawności jego zachowania (zob. Wyrok Sądu Najwyższego z dnia 9 maja 2008 r. (III CSK 360/07).
Podmiot odpowiedzialny
Ustawodawca nie wprowadzając w art. 435 § 1 k.c. terminów właściciel lub posiadacz celowo rozszerza krąg podmiotów odpowiedzialnych za funkcjonowanie przedsiębiorstwa lub zakładu. Tak więc prowadzącym na własny rachunek jest każdy gdy ma możliwość kierowania przedsiębiorstwem lub zakładem oraz pobierania z tego jakichkolwiek pożytków.
Przedsiębiorstwo lub zakład wprawiane w ruch za pomocą sił przyrody
W niniejszym przepisie przyjęto przedmiotowe znaczenie terminu przedsiębiorstwo zgodne z art. 551 k.c.. W jego myśl przedsiębiorstwem jest zespół składników materialnych i niematerialnych przeznaczonych do prowadzenia działalności gospodarczej. Dodanie do przepisu art. 435 § 1 k.c. terminu zakłady miało na celu rozszerzenie zakresu jego zastosowania o jednostki działające niekoniecznie w celu gospodarczym. Bardziej skomplikowanie wygląda sprawa zakwalifikowania danego przedsiębiorstwa lub zakładu jako wprawianego w ruch za pomocą sił przyrody. W wyjaśnieniu tego pojęcia częściowo pomaga nam sam ustawodawca, wymieniając nie enumeratywnie przykłady sił przyrody które, posługując się nomenklaturą kodeksową „poruszają przedsiębiorstwem lub zakładem”. Oczywiście zwrotu ruch przedsiębiorstwa nie można traktować dosłownie, lecz przenośnie – w odniesieniu do danego składnika przedsiębiorstwa. Tak więc przedsiębiorstwem lub zakładem wprawianym w ruch za pomocą sił przyrody jest taka jednostka organizacyjna, której działalność opiera się na funkcjonowaniu maszyn i urządzeń, które działają poprzez wykorzystanie pary, gazu, elektryczności, paliw płynnych lub innych sił przyrody. Szczególne znaczeniu ma tu wyrażenie „opiera się”, które wyraźnie wskazuje, że cała działalność musi korzystać z sił przyrody, a więc a contrario nie wystarczy do zakwalifikowania danego przedsiębiorstwa lub zakładu pod art. 435 § 1 k.c. jedynie fakt, że owa jednostka posługuje się danymi siłami przyrody tylko dla działań wspomagających główną działalność. Potwierdza to pkt 2 wyrok Sądu Najwyższego z 10 października 2008 r. (II CSK 232/08) zgodnie z którym: „W przepisie art. 435 § 1 nie chodzi o przedsiębiorstwo, które jedynie wykorzystuje dla realizacji części zadań ruch urządzeń wprawianych w ruch za pomocą sił przyrody, lecz o takie przedsiębiorstwo, które jako całość wprawiane jest w ruch za pomocą sił przyrody.”.
Szkoda wyrządzona przez ruch przedsiębiorstwa lub zakładu
Ustawodawca konstruując zasadę ryzyka w każdym przypadku dąży do jak najszerszej ochrony interesów poszkodowanego przy oczywistym szerokim zarysowaniu granic odpowiedzialności. Tak też wygląda sytuacja w omawianym art. 435 § 1 k.c., w przypadku którego prowadzący przedsiębiorstwo lub zakład będzie mógł ponieść odpowiedzialność w każdym przypadku, gdy udowodni się związek przyczynowy między funkcjonowaniem tej jednostki a powstałą szkodą. Przykładowo PKS odpowiada na podstawie art. 435 § 1 k.c. za poślizgnięcie się pasażera na oblodzonym peronie , mimo tego że nie było na nim autobusu, gdyż samo przebywanie na terenie dworca autobusowego jest związane z funkcją usługową przedsiębiorstwa w tym przypadku bez wątpienia wprawianego w ruch za pomocą sił przyrody (zob. Wyrok Sądu Apelacyjnego w Poznaniu z dnia 13 listopada 2008 I ACa 714/08)
Okoliczności egzoneracyjne
Okolicznościami egzoneracyjnymi są w doktrynie i orzecznictwie nazywane takie stany, których wystąpienie powoduje wyłączenie odpowiedzialności podmiotu ją ponoszącego na podstawie danego przypisu opierającego się na zasadzie ryzyka. Okoliczności te, powinny być wyraźnie wskazane w ustawie, przez co z nielicznymi wyjątkami stanowią katalog zamknięty (numerus clausus). Artykuł 435 § 1 in fine k.c. wymienia trzy okoliczności egzoneracyjne, to jest: 1) okoliczność, że skoda nastąpiła wskutek siły wyższej; 2) okoliczność, ze szkoda nastąpiła wyłącznie z winy poszkodowanego; 3) okoliczność, że szkoda nastąpiła wyłącznie z winy osoby trzeciej, za którą prowadzący przedsiębiorstwo (zakład) nie ponosi odpowiedzialności.
Należy nadto nadmienić, że powyższą regułą odpowiedzialności ustawodawca w art. 435 § 2 k.c. zastosował do przedsiębiorstw lub zakładów wytwarzających lub posługujących się środkami wybuchowymi.
Bibliografia:
- Gniewek E. [red.], Kodeks cywilny. Komentarz., Wydawnictwo C.H. Beck, Warszawa 2008.
- Olejniczak, A. [red.], Prawo zobowiązań – część ogólna. System prawa prywatnego. Tom 6, Wydawnictwo C.H. Beck, Warszawa 2009.
- Radwański Z., Olejniczak A., Zobowiązania – część ogólna, Wydawnictwo C.H. Beck, Warszawa 2008.
