Ustanowiony w art. 387§1 kc. zakaz zawierania umów o świadczenie niemożliwe stanowi w świetle obowiązującego stanu prawnego jedno z ograniczeń swobody umów w zakresie kształtowania treści. W kontekście zastosowania przytoczonego przepisu istotne znaczenie odgrywa prawidłowa interpretacja pojęcia „świadczenia niemożliwego”.
Niemożliwość spełnienia świadczenia:
W doktrynie prawa cywilnego wskazuje się powszechnie, iż niemożliwość spełnienia świadczenia może przybrać charakter:
a) obiektywny – gdy świadczenie jest niemożliwe do wykonania nie tylko przez konkretnego dłużnika, ale przez każdą osobę. Zaprezentowane podejście jest konsekwencją zasady zgodnie, z którą dłużnik nie musi spełnić świadczenia osobiście. Warto przypomnieć, iż zgodnie z art. 356 kc. wierzyciel może żądać osobistego świadczenia dłużnika tylko wtedy gdy, wynika to z treści czynności prawnej, z ustawy albo właściwości świadczenia. W literaturze przedmiotu wskazuje się jednak, iż w przypadku świadczeń osobistych należy także brać pod uwagę przeszkody związane z cechami indywidualnymi zobowiązanego do świadczenia osobistego, np. inwalidztwem.
b) subiektywny – świadczenie jest niemożliwe do wykonania wyłącznie przez konkretnego dłużnika (w danym stosunku zobowiązaniowym), natomiast świadczenie możliwe jest do wykonania przez inną osobę.
c) pierwotny – w tym przypadku wykonanie świadczenia jest niemożliwe do wykonania od chwili zawarcia umowy.
d) następczy – w sytuacji, w której świadczenie stało się niemożliwe już po zawarciu umowy. Przytoczona niemożliwość następcza nie skutkuje jednak nieważnością umowy, może wyłącznie uzasadniać odpowiedzialność kontraktową.
e) trwały (nieprzemijający) – gdy w świetle rozsądnych ludzkich przewidywań świadczenie nie stanie się możliwe do wykonania w niedalekiej przyszłości (uzależnionej od rodzaju świadczenia i celu zobowiązania).
f) przejściowy – jeżeli świadczenie nie jest możliwe do spełnienia wyłącznie w chwili zawarcia umowy (np. z powodu nieistnienia przedmiotu świadczenia) ale ten stan rzeczy ulegnie zmianie w przyszłości (np. rzecz, która ma stanowić przedmiot świadczenia, powstanie).
Niemożliwość spełnienia świadczenia w świetle art. 387§1 kc.:
Niemożliwość świadczenia, która zgodnie z art. 387§1 kc. powoduje nieważność umowy, musi być:
a) pierwotna, tj. gdy zachodzi w chwili jej zawarcia,
b) trwała, tj. gdy nie da się wskazać prawdopodobnej chwili ustania stanu niemożliwości,
c) obiektywna, ponieważ subiektywna niemożliwość spełnienia świadczenia nie podważa zobowiązania.
Charakter niemożliwości świadczenia:
Nieważność umowy przewidziana w art. 387§1 kc. ma charakter nieważności bezwzględnej. Oznacza to, że zawarta przez strony umowa nie wywołuje żadnych skutków prawnych.W przypadku częściowej niemożliwości świadczenia odpowiednie zastosowanie znajdzie art. 58§3 kc., według którego w sytuacji, gdy nieważnością jest dotknięta tylko część czynności prawnej, czynność pozostaje w mocy co do pozostałych części (chyba, że z okoliczności wynika, iż bez postanowień dotkniętych nieważnością czynność nie zostałaby dokonana).
Odnosząc się do wyroku Sądu Najwyższego z dnia 12 sierpnia 2009 r. (sygn. IV CSK 81/2009) przy ocenie nieważności umowy, nie ma znaczenia czy przyczyny niemożliwości mają charakter:
a) praktyczny, tj. świadczenie fizycznie nie może być spełnione, zachowanie ma polegać na zachowaniu sprzecznym z prawami przyrody, czy
b) prawny, tj. istnieje prawny zakaz spełniania oznaczonych świadczeń.
Obowiązek lojalności:
Zgodnie z art. 387§2 kc., strona umowy, która w chwili jej zawarcia wiedziała o niemożliwości świadczenia, a drugiej strony z błędu nie wyprowadziła, zobowiązana jest do naprawienia szkody, którą druga strona poniosła przez to, że zawarła umowę, nie wiedząc o niemożliwości świadczenia.
Odpowiedzialnością odszkodowawczą przewidzianą w art. 387§2 kc. jest sankcjonowany obowiązek lojalności, jaki co do zasady ciąży na każdej ze stron zawierających umowę, oraz odpowiadające mu zaufanie partnera. W tym kontekście warto wskazać, iż zgodnie z art. 72§2 kc. strona, która rozpoczęła lub prowadziła negocjacje z naruszeniem dobrych obyczajów (w szczególności bez zamiaru zawarcia umowy) jest zobowiązana do naprawienia szkody, jaką druga strona poniosła przez to, że liczyła na zawarcie umowy. W literaturze przedmiotu dosyć powszechnie podnosi się, iż lojalność kontraktowa wymaga m.in. poinformowania partnera o okolicznościach, jakie mogą mieć wpływ na jego decyzję zawarcia umowy, w tym wypadku – umowy już z góry nieważnej.
Przesłanki odpowiedzialności odszkodowawczej:
Analiza art. 387§2 kc. prowadzi do wniosku, iż przesłankami obowiązku naprawienia szkody są:
a) wiedza jednej ze stron umowy o niemożliwości świadczenia (niezależnie od tego, czy chodzi o niemożliwość faktyczną lub prawną),
b) brak wiedzy drugiej strony o niemożliwości świadczenia,
c) brak powiadomienia drugiej strony o stanie niemożliwości świadczenia,
Zakres odpowiedzialności odszkodowawczej:
W doktrynie prawa cywilnego wskazuje się, iż przewidziany w art. 387§2 kc. obowiązek naprawienia szkody ogranicza się wyłącznie do tzw. ujemnego interesu umownego i polega na pokryciu poniesionych przez niedoszłego kontrahenta strat. Zgodnie z w/w koncepcją, naprawienie szkody obejmuje więc tylko to, co druga strona miałaby, gdyby nie wdała się w procedurę zmierzającą do zawarcia umowy. Najczęściej w tym przypadku chodzi o zwrot wydatków poniesionych w związku z przygotowaniem (np. koszty przygotowania oferty) i zawarciem umowy (np. koszty przejazdu do miejsca zawarcia umowy, opłaty związane z zawarciem umowy, odsetki od zaciągniętego kredytu, koszty opinii i analiz).
W orzecznictwie sądowym wskazuje się jednak, iż omawiany obowiązek naprawienia szkody obejmuje dodatkowo utracone korzyści. Podstawową zasadą, wynikająca z art. 361§2 kc. jest bowiem naprawienie szkody w całości, tj. w zakresie straty jak i utraconych korzyści. Na potwierdzenie powyższego przywołuje się, iż w art. 387§2 kc. posłużono się zwrotem „szkoda”, a nie „strata”.
