Pojęcie odstępnego
Odstępne zostało przewidziane w art. 396 kodeksu cywilnego. Stanowi się w nim, że istnieje możliwość zastrzeżenia, że jednej lub obu stronom wolno odstąpić od umowy za zapłatą oznaczonej sumy (odstępne). Oświadczenie o odstąpieniu w takim wypadku jest skuteczne tylko wtedy, gdy zostało złożone jednocześnie z zapłatą odstępnego.
Zastrzeżenie takie stanowi dodatkowe postanowienie umowne, które modyfikuje prawo odstąpienia, dla którego skuteczności w przypadku takiego zapisu konieczne jest zapłacenie oznaczonej sumy. Czynność ta stanowi więc warunek i przesłankę wykonania prawa odstąpienia. Przesłanka ta będzie spełniona przede wszystkim, gdy zapłata odstępnego nastąpi przy składaniu oświadczenia o odstąpieniu. Wskazuje się jednak (tak, np. A. Zbiegień – Turzańska), że zapłata taka może nastąpić także przed złożeniem oświadczenia o odstąpieniu (może więc mieć charakter uprzedni). Możliwe jest oczywiście zapłacenie w drodze przelewu bankowego, a decydującym momentem będzie wtedy moment uznania rachunku bankowego.
Ustawodawca nie określił, jaka ma być wysokość odstąpienia – element ten należy więc do woli stron. Zaznaczyć należy, że zastrzeżenie takie może dotyczyć jednej lub obu stron. W literaturze (np. P. Drapała) określa się, że odstępne pełni zasadniczo funkcje:
– dyscyplinującą, bowiem służy ochronie przed nieprzemyślaną decyzją o dokonaniu odstąpienia od umowy oraz
– odszkodowawczą, gdyż pełni rolę podobną do odszkodowania dla strony, która otrzymała odstępne a zasadnicza funkcja umowy nie została zrealizowana.
W literaturze nastąpił spór co do tego, czy odstępne musi dotyczyć sumy pieniężnej, czy zastrzeżenie umowne może polegać także na tym, że skuteczność odstąpienia zależeć będzie od wydania rzeczy. Za pierwszym z poglądów opowiedział się P. Drapała, opierając się na językowej wykładni art. 396 kodeksu cywilnego, natomiast za drugim rozwiązaniem oponuje P. Machnikowski ,wskazując na zasadę swobody umów.
Należy poczynić także pewne uwagi co do formy zastrzeżenia odstępnego. Powinno być ono zastrzeżone w takiej formie, jaka wymagana jest dla danej umowy. Jeśli więc umowa wymaga, np. formy aktu notarialnego, to zastrzeżenie takie powinno być uczynione także w takiej formie.
Skutki prawne
Ze względu na fakt, że do odstąpienia za zapłatą określonej sumy stosuje się przepisy o umownym prawie odstąpienia, to do określenia skutków prawnych jego wykonania należy sięgnąć do art. 395 KC. Podstawową konsekwencją będzie wygaśnięcie samej umowy. Nastąpi ono ex tunc, a więc powrót nastąpi do stanu, który nastąpił przed zawarciem samej umowy (a nie będzie to stan od momentu wykonania prawa odstąpienia). Na postawie art. 395 § 2 KC to, co strony już świadczyły ulegnie zwrotowi, a za świadczone usługi i za korzystanie z rzeczy należy się drugiej stronie odpowiednie wynagrodzenie.
