Prawo do sądu
Do pojęcia sądu nawiązuje już sama Konstytucja RP, która w art. 45 formułuje prawo do sądu. Przepis ten stanowi, że: „Każdy ma prawo do sprawiedliwego i jawnego rozpatrzenia sprawy bez nieuzasadnionej zwłoki przez właściwy, niezależny, bezstronny i niezawisły sąd.”; jest to prawo uniwersalne, które jest artykułowane także w dokumentach międzynarodowych, np. w Konwencji o ochronie praw człowieka i podstawowych wolności. Ze względu na fakt, że prawo do sądu jest jednym z praw fundamentalnych, pojęcie sądu jest bardzo istotne.
Sama Konstytucja RP także w innych przepisach nawiązuje do pojęcia sądu – widoczne jest już w początkowej części ustawy zasadniczej. Bowiem art. 10 stanowi, że „Ustrój Rzeczypospolitej Polskiej opiera się na podziale i równowadze władzy ustawodawczej, władzy wykonawczej i władzy sądowniczej.”; dalej spotkamy się z pojęciem sądu w art. 175, zgodnie, z którym „Wymiar sprawiedliwości w Rzeczypospolitej Polskiej sprawują Sąd Najwyższy, sądy powszechne, sądy administracyjne oraz sądy wojskowe.”
Nawiązując do rozwiązań konstytucyjnych, należy najpierw zdefiniować wymiar sprawiedliwości. Rozumiany jest on trójelementowo:
– struktury (które głównie obejmują sądy),
– podmioty (obejmujące przede wszystkim sędziów),
– zasady (reguły rządzące strukturami).
Można go rozumieć od strony przedmiotowej jako organ, który podejmuje obiektywne rozstrzygnięcia i przedmiotowej, utożsamiając wymiar sprawiedliwości z rozstrzyganiem konfliktów (choć wskazuje się, że to ujęcie musi brać pod uwagę także inne czynności podejmowane przez sąd).
Przymioty dotyczące sądu i sędziów
Rozwiązania konstytucyjne gwarantują niezależność sądów i niezawisłość sędziów. Sędziowie podlegają tylko Konstytucji i ustawom. Gwarantem tego są m.in. sposób powołania, immunitet, ale także warunki pracy i wynagrodzenia odpowiadające godności urzędu oraz zakresowi ich obowiązków. Sądy są władzą odrębną i niezależną od innych władz. W celu poszanowania niezależności i niezawisłości powołano specjalny organ – Krajową Radę Sądowniczą.
Doktrynalne ujęcie sądu
Pojęcie sądu jako podmiotu postępowania cywilnego jest wieloznaczne i w dużej mierze zależy od kontekstu.
Wg prof. Broniewicza pojęcie sądu występuje w znaczeniu:
a) ustrojowym – według którego wyróżniamy sądy powszechne, rejonowe, okręgowe, apelacyjne, gospodarcze. W tym znaczeniu sądy, przed którymi toczy się postępowanie cywilne, są sądami czterech rzędów (rejonowe, okręgowe, apelacyjne oraz SN) oraz sądami dwóch instancji. To, czy dany sąd będzie sądem pierwszej czy drugiej instancji zależy od jego właściwości rzeczowej, jednak jako sądy pierwszej instancji mogą występować tylko sądy rejonowe i okręgowe, natomiast sądami odwoławczymi są sądy okręgowe i apelacyjne. Do SN należy rozpoznawanie nadzwyczajnych środków zaskarżenia, tzn. skargi kasacyjnej lub skargi o stwierdzenie niezgodności z prawem prawomocnego orzeczenia,
b) instytucjonalnym- sąd to konkretna jednostka organizacyjna, np. Sąd Rejonowy w Opolu, Sąd Okręgowy we Poznaniu, Sąd Rejonowy dla Wrocławia-Fabrycznej,
c) funkcjonalnym- sąd rozpoznający określony rodzaj spraw lub dokonujący określonych czynności, np. sąd rejestrowy, sąd rodzinny, sąd wezwany, sąd upadłościowy.
Niektórzy dodają pojęcie sądu jako składu sędziowskiego.
Struktura sądów
Wymiar sprawiedliwości sprawują Sąd Najwyższy, sądy powszechne, sądy administracyjne oraz sądy wojskowe. Z praktycznego punktu widzenia najczęściej będą to sądy powszechne i administracyjne. Sądy powszechne to sądy: rejonowe, okręgowe i apelacyjne. Sądy tworzy, ustala ich siedziby Minister Sprawiedliwości po zasięgnięciu opinii Krajowej Rady Sądownictwa, w drodze rozporządzenia nadzór administracyjny sprawuje Minister Sprawiedliwości, a nadzór w zakresie orzekania sprawuje Sąd Najwyższy. Sądy dzielą się na wydziały. Sądami administracyjnymi są obecnie: wojewódzkie sądy administracyjne orzekające w pierwszej instancji i Naczelny Sąd Administracyjny.
Pojęcie sądu było wielokrotnie tematem rozważań doktryny i praktyki. Dlatego ważnym jest, by wiedzieć, w jakim znaczeniu prawo rozumie pojęcie sądu.
