Wszczęcie postępowania upominawczego następuje z urzędu, a więc decyzją sądu. Przepisy k.p.c. szeroko zakreślają zakres spraw podlegających rozpoznaniu w postępowaniu upominawczym stanowiąc, iż nakaz zapłaty wydaje się, jeżeli powód dochodzi roszczenia pieniężnego, a w innych sprawach jeżeli przepis szczególny tak stanowi. Artykuł 499 k.p.c. wprowadza od tej zasady pewne wyłączenia zgodnie z którymi nakaz zapłaty nie może być wydany jeżeli:
1) roszczenie jest oczywiście bezzasadne;
2) przytoczone okoliczności budzą wątpliwości;
3) zaspokojenie roszczenie zależy od świadczenia wzajemnego;
4) miejsce pobytu pozwanego nie jest znane albo gdyby doręczenie mu nakazu nie mogło nastąpić w kraju.
W razie braku podstaw do rozpoznania sprawy w postępowaniu upominawczym przewodniczący wyznacza rozprawę, oprócz tych sytuacji w których sprawa może być rozpoznania na posiedzeniu niejawnym. Powód ma obowiązek opłaty w wysokości 5% wartości przedmiotu sporu, jednakże po uprawomocnieniu się nakazu ¾ jest zwracana.
Sąd wydaje nakaz zapłaty na posiedzeniu niejawnym oraz doręcza go wraz z pozwem i pouczeniem o sposobie wniesienia sprzeciwu oraz skutkach jego nie zaskarżenia. Jeżeli jednak doręczenie nakazu nie może nastąpić w związku z nieznanym miejscem pobytu pozwanego lub niemożnością doręczenia nakazu w kraju, sąd z urzędu uchyla nakaz zapłaty, a przewodniczący podejmuje odpowiednie czynności. W nakazie sąd obliguje pozwanego do wykonania określonego zobowiązania poprzez zaspokojenie roszczenia w całości wraz z kosztami. Od nakazu zapłaty w postępowaniu upominawczym pozwany może wnieść sprzeciw do sądu, który wydał nakaz, lub w przypadku gdy nakaz wydany jest przez referendarza sądowego do sądu, w którym wytoczone zostało powództwo. Sprzeciw powoduje, że nakaz zapłaty upada z mocy prawa. Skuteczne wniesienie sprzeciwu determinują następujące okoliczności:
1) wniesienie sprzeciwu przez uprawniony podmiot (głównie będzie tu chodziło o pozwanego);
2) zachowanie ustawowego 2-tygodniowego terminu;
3) zachowanie wymogów formalnych sprzeciw powinien odpowiadać wymogom pisma procesowego;
4) zachowanie właściwości sądu.
Sprzeciw powinien odpowiadać wymogom pisma procesowego, a konkretnie
1) wskazywać czy nakaz zaskarżony jest w części lub w całości;
2) przedstawiać zarzuty i dowody na ich poparcie, pod rygorem niemożności ich przytoczenia po wdaniu się w spór co do istoty sprawy;
3) przedstawiać zarzuty przeciwko żądaniu pozwu oraz wszystkie okoliczności faktyczne i dowody na ich potwierdzenie.
Gdy sprzeciw nie odpowiada wymogom formalnym, sąd wzywa pozwanego do uzupełnienia braków w odpowiednim terminie, a po jego bezskutecznym upływie sprzeciw odrzuca. Sąd odrzuci także sprzeciw, który został wniesiony po terminie lub z innych przyczyn jest niedopuszczalny. Nakaz zapłaty uprawomocnia się w tym przypadku w całości lub w części, co do której sprzeciw nie został wniesiony prawidłowo. Po skutecznym wniesieniu sprzeciwu przewodniczący wyznacza rozprawę i zarządza doręczenie powodowi sprzeciwu oraz wzywa go na rozprawę.
Nakaz zapłaty traci moc w części zaskarżonej sprzeciwem. Dodatkowo sprzeciw jednego ze współpozwanych o to samo roszczenie oraz co do jednego lub niektórych uwzględnionych roszczeń powoduje utratę mocy nakazu jedynie wobec nich.
Podsumowując należy zauważyć, iż postępowanie upominawcze jest propozycją sposobu rozstrzygnięcia sprawy przez sąd, a pozwanemu od nakazu zapłaty służy środek zaskarżenia w postaci sprzeciwu, który powoduje, że nakaz ten upada z mocy prawa a sprawa kierowana jest do rozpoznania na rozprawie.
