Właściwość rzeczowa
Pod pojęciem właściwości rzeczowej kryje się podział spraw pomiędzy sądy równego rzędu, a które to sądy będą rozpoznawać sprawy w pierwszej instancji. Takie pojecie nie istnieje w tak ukształtowanej organizacji wymiaru sprawiedliwości, która realizuje zasadę jednolitego sądu I instancji. Rację bytu ma w takiej organizacji wymiaru sprawiedliwości, gdzie sprawy w pierwszej instancji rozpoznawane są przez dwa rodzaje sądów różnego rzędu (w polskim systemie sądy rejonowe i okręgowe). Polskie prawo procesowe realizuje postulat jednolitego sądu I instancji w ten sposób, iż przyjmuje jako zasadę właściwość rzeczową sądów niższego rzędu (rejonowych), których sieć terytorialna jest najgęstsza, dzięki czemu dostęp do nich jest najłatwiejszy dla obywatela; właściwość rzeczowa sądów wyższego rzędu (okręgowych) stanowi wyjątek od tej zasady, przewidziany w wypadkach uzasadnionych interesem społecznym i gospodarczym interesem państwa.1
O momencie określenia właściwości decyduje chwila wniesienia pozwu zgodnie z art. 15 k.p.c., która bardzo ściśle koresponduje z konstytucyjną gwarancją prawa do sądu (art. 45 Konstytucji RP). Sąd właściwy w chwili wniesienia pozwu jest kompetentny do rozpoznania sprawy do ukończenia postępowania. Podstawy właściwości rzeczowej określone zostały w art. 16 k.p.c., który stanowi, że właściwymi do rozpoznawania spraw w pierwszej instancji są sądy rejonowe, z wyjątkiem spraw, dla których zastrzeżona jest właściwość sądów okręgowych. Przepis ten, kształtuje generalną zasadę, na podstawie której właściwość rzeczowa sądów I instancji należy do sądów rejonowych, właściwość rzeczowa sądów okręgowych jest odstępstwem od zasady.
Ustawodawca ustanawiając wyjątek od głównej zasady brał pod uwagę następujące kryteria: kryterium charakteru sprawy lub – w przypadkach dotyczących spraw majątkowych – kryterium wartości przedmiotu sporu. Art. 17 k.p.c. zostały wyliczone jakie sprawy będą rozpoznawane w I instancji w sądach okręgowych. Przede wszystkim należy wymienić sprawy o rozwód, separację, o unieważnienie małżeństwa. W pierwszej grupie zostały wyliczone sprawy niemajątkowe i łącznie z mini dochodzone sprawy majątkowe w wyłączeniem spraw o ustalenie lub zaprzeczenie pochodzenia dziecka, o ustalenie bezskuteczności uznania ojcostwa oraz o rozwiązanie przysposobienia. Druga grupa wymieniona w art. 17 oscyluje wokół spraw z zakresu ochrony praw autorskich i pokrewnych, jak również dotyczących wynalazków, wzorów użytkowych, wzorów przemysłowych, znaków towarowych, oznaczeń geograficznych i topografii układów scalonych oraz o ochronę innych praw na dobrach niematerialnych. Oddanie tego typu spraw do właściwości sądów okręgowych w I instancji, było spowodowane znacznym skomplikowaniem przepisów prawa autorskiego, jak również specyfiką i odrębnością spraw. Niewątpliwie czynnikiem przemawiającym za takim uregulowaniem właściwości sądów dla spraw z prawa autorskiego, była bardziej wykwalifikowana kadra sędziowska, na poziomie sądów okręgowych. Sprawy z prawa autorskiego wymagają od sędziego znacznie większego zasobu wiedzy prawniczej oraz doświadczenia zawodowego i życiowego. Do właściwości sądów okręgowych należą również roszczenia z zakresu prawa prasowego. Do tych spraw należą sprawy, które określone zostały ustawą z 26 stycznia 1984- Prawo prasowe. Sąd okręgowy będzie również rozstrzygał sprawy o prawa majątkowe, w których wartość przedmiotu sporu przewyższa siedemdziesiąt pięć tysięcy złotych, a w postępowaniu w sprawach gospodarczych sto tysięcy złotych, oprócz spraw o alimenty, o naruszenie posiadania, o ustanowienie rozdzielności majątkowej między małżonkami, o uzgodnienie treści księgi wieczystej z rzeczywistym stanem prawnym oraz spraw rozpoznawanych w elektronicznym postępowaniu upominawczym. Do właściwości sądów okręgowych należą sprawy o prawa majątkowe, których wartość przedmiotu sporu przewyższa siedemdziesiąt pięć tysięcy złotych, a w postępowaniu w sprawach gospodarczych sto tysięcy złotych, oprócz spraw o alimenty, o naruszenie posiadania, o ustanowienie rozdzielności majątkowej między małżonkami oraz spraw o uzgodnienie treści księgi wieczystej z rzeczywistym stanem prawnym oraz spraw rozpoznawanych w elektronicznym postępowaniu upominawczym. Dalej, do właściwości sądów okręgowych należą sprawy o wydanie orzeczenia zastępującego uchwałę o podziale spółdzielni, o uchylenie, oraz spraw o uchylenie, stwierdzenie nieważności albo o ustalenie nieistnienia uchwał organów osób prawnych lub jednostek organizacyjnych niebędących osobami prawnymi, którym ustawa przyznaje zdolność prawną, a także sprawy o zapobieganie i zwalczanie nieuczciwej konkurencji.
W postępowaniu nieprocesowym zasadą jest właściwość rzeczowa sądów rejonowych dla wszystkich spraw, z wyjątkiem tych, które zastrzeżona jest właściwość sądów okręgowych – art. 507 k.p.c. Do wyjątków o których jest mowa wyżej należą, sprawy o ubezwłasnowolnienie, sprawy dotyczące rozstrzygnięcia sporu między radą pracowniczą przedsiębiorstwa a dyrektorem przedsiębiorstwa, organami przedsiębiorstwa a organami założycielskimi, organami przedsiębiorstwa a organami sprawującymi nadzór. Należy zwrócić uwagę na fakt, że rozgraniczenie właściwości rzeczowej między sądy rejonowe i okręgowe nie ma bezwzględnego charakteru, pewnego rodzaju odstępstwo dopuszcza art. 18 kpc, który przewiduje możliwość przekazania sprawy przez sąd rejonowy do sądu okręgowego, jeżeli w trakcie rozpoznawania sprawy przez sąd rejonowy, jako sąd pierwszej instancji, powstanie zagadnienie, które wzbudzi poważne wątpliwości, wówczas sąd może przekazać sprawę do sądu okręgowego. Ten sam sąd może odmówić przyjęcia sprawy do rozpoznania i zwrócić sprawę sądowi rejonowemu, jeżeli uzna, że poważne wątpliwości nie zachodzą. Z właściwością rzeczową wiążą się ściśle kwestie związane z wartością przedmiotu sporu.
1 J.Jodłowski, Z. Resich, J. Lapierre, T. Misiuk – Jodłowska, K. Weitz; Postępowanie cywilne, Warszawa 2009, s.170.
