Kto może zostać świadkiem
Świadek w doktrynie postępowania cywilnego występuje w znaczeniu materialnym i formalnym. W znaczeniu materialnym oznacza on osobę, która posiada wiadomości o określonych faktach, natomiast w znaczeniu formalnym jest to osoba fizyczna wezwana w celu złożenia zeznań.
Kodeks postępowania cywilnego ściśle określa, kto świadkiem zostać nie może. Będą to:
1) osoby niezdolne do spostrzegania lub komunikowania swych spostrzeżeń – chodzi tu przede wszystkim o osoby chore psychiczne, choć należy wziąć pod uwagę moment remisji choroby, oraz dzieci, ale granica wieku nie jest tu ściśle określona, z wyjątkiem w sprawach małżeńskich; w tej kategorii spraw małoletni, którzy nie ukończyli lat trzynastu, a zstępni stron, którzy nie ukończyli lat siedemnastu, nie mogą być przesłuchiwani w charakterze świadków,
2) wojskowi i urzędnicy nie zwolnieni od zachowania tajemnicy służbowej, jeżeli ich zeznanie miałoby być połączone z jej naruszeniem,
3) przedstawiciele ustawowi stron oraz osoby, które mogą być przesłuchane w charakterze strony jako organy osoby prawnej lub innej organizacji mającej zdolność sądową – cel tego wyłączenia tkwi w fakcie, by osoby te nie były przesłuchiwane w „podwójnym” charakterze – jako strony i świadkowie.
4) współuczestnicy jednolici.
Przepisy prawne wskazują także, że mediator nie może być świadkiem co do faktów, o których dowiedział się w związku z prowadzeniem mediacji, chyba że strony zwolnią go z obowiązku zachowania tajemnicy mediacji. Dodatkowo współuczestnik sporu, nie będący współuczestnikiem jednolitym, może być świadkiem co do faktów dotyczących wyłącznie innego współuczestnika.
Uprawnienia świadków
Prawo przewiduje, że pewne kategorie podmiotów mają prawo odmówić zeznań. Będą to małżonkowie stron, ich wstępni, zstępni, rodzeństwo oraz powinowaci w tej samej linii lub stopniu, jak również osoby pozostające ze stronami w stosunku przysposobienia. Prawo odmowy zeznań trwa po ustaniu małżeństwa lub rozwiązaniu stosunku przysposobienia. Odmowa zeznań nie jest dopuszczalna w sprawach o prawa stanu, z wyjątkiem spraw o rozwód. Takie prawo przysługuje także duchownemu co do faktów, o których dowiedział się podczas spowiedzi.
Dodatkowo przepisy określają także prawo odmowy odpowiedzi na pytanie. Świadek może z niego skorzystać, jeżeli zeznanie mogłoby narazić jego lub jego bliskich, wymienionych wyżej, na odpowiedzialność karną, hańbę lub dotkliwą i bezpośrednią szkodę majątkową albo jeżeli zeznanie miałoby być połączone z pogwałceniem istotnej tajemnicy zawodowej.
Sankcje
Posiadanie statusu świadka wiąże się także z obowiązkami, których nieprzestrzeganie grozi sankcjami. Za nieusprawiedliwione niestawiennictwo lub oddalenie się bez zezwolenia przewodniczącego sąd skaże świadka na grzywnę, po czym wezwie go powtórnie, a w razie ponownego niestawiennictwa skaże go na ponowną grzywnę i może zarządzić jego przymusowe sprowadzenie. Świadek może usprawiedliwić niestawiennictwo w ciągu tygodnia od daty doręczenia mu postanowienia skazującego go na grzywnę lub na pierwszym posiedzeniu, na które zostanie wezwany. Sąd zwolni wtedy świadka od grzywny i przymusowego doprowadzenia. Sankcja jest przewidziana także za nieuzasadnioną odmowę zeznań lub złożenia przyrzeczenia. Sąd skazuje wtedy świadka na grzywnę. Musi jednak uprzednio wysłuchać obecne strony co do zasadności odmowy. Dodatkowo niezależnie od tej grzywny sąd może nakazać aresztowanie świadka na czas nie przekraczający tygodnia. Sąd uchyli areszt, jeżeli świadek złoży zeznanie lub przyrzeczenie albo jeżeli sprawę ukończono w instancji, w której dowód z tego świadka został dopuszczony.
Przeprowadzenie dowodu
Początkowym etapem jest wydanie postanowienia dowodowego. Sąd odpowiednio wzywa świadka, a przed przesłuchaniem uprzedza go o prawie odmowy zeznań i odpowiedzialności karnej za złożenie fałszywych zeznań. Przesłuchanie rozpoczyna się od zadania świadkowi pytań dotyczących jego osoby oraz stosunku do stron. Następnie odbierane jest przyrzeczenie. Nie składają go świadkowie małoletni, którzy nie ukończyli lat siedemnastu oraz osoby skazane wyrokiem prawomocnym za fałszywe zeznania. Inni mogą być za zgodą stron zwolnieni przez sąd od złożenia przyrzeczenia. Co do zasady, świadkowie składają zeznania ustnie, tylko niemi i głusi składają je pisemnie lub przy pomocy biegłego. Składanie zeznań rozpoczynają odpowiedzi na pytania przewodniczącego, co i z jakiego źródła wiadomo świadkowi w sprawie. Następnie sędziowie i strony mogą w tymże przedmiocie zadawać pytania.
Dowód z zeznań świadków jest dokładnie uregulowany przez ustawodawcę dlatego warto znać przepisy prawne z tego zakresu. Jest to bowiem dowód szeroko wykorzystywany w praktyce.
