Instytucja uznania za zmarłego w świetle prawa materialnego
Instytucja uznania za zmarłego uregulowana została w art.29-32 Kodeksu cywilnego. Przepisy prawa materialnego ściśle określają przesłanki (które kierowane są do sądu) uznania określonej osoby za zmarłą. Należy pamiętać, że samo wystąpienie określonych w Kodeksie cywilnym przesłanek nie powoduje ex lege uznania danej osoby za zmarłą. Uznać daną osobą za zmarłą może tylko sąd, wydając w tym przedmiocie postanowienie. Postanowienie sądu ma charakter konstytutywny czyli dopiero wydanie przez sąd postanowienia wywołuje skutki prawne. Postanowienie to wywołuje skutki ex tunc czyli od momentu określonego w tym postanowieniu, nie zaś od momentu wydania postanowienia. Jak wyżej wspomniano sąd może uznać daną osobę za zmarłą po wystąpieniu ściśle określonych przesłanek (art.29 Kodeksu cywilnego):
Zaginiony może być uznany za zmarłego po upływie 10 lat od końca roku kalendarzowego, w którym według istniejących informacji jeszcze żył. Należy pamiętać, że w tej sytuacji termin nie musi być liczony od dnia zaginięcia, ponieważ w praktyce bardzo często przy zaginięciu osoby w toku poszukiwań pojawiają się informacje od świadków, którzy np. po roku od zaginięcia widzieli zaginionego. Między innymi takie kwestie wyjaśniane są w postępowaniu o uznanie za zmarłego przez sąd. Powyższy termin jest terminem podstawowym, który w określonych sytuacjach ulega albo wydłużeniu albo skróceniu. Wyjątek dotyczący wydłużenia terminu polega na tym, że nie wolno nikogo uznać za zmarłego przed końcem roku kalendarzowego, w którym ukończyłby on 23 lata, zaś termin ten ulega skróceniu gdy zaginiony w chwili uznania ukończyłby 70 lat, wtedy wystarczy upływ 5 lat. Kodeks cywilny określa również wyjątki ze względu na okoliczności które towarzyszyły osobie w momencie zaginięcia. Jeśli zaginięcie nastąpiło w czasie podróży morskiej lub powietrznej, w związku z katastrofą statku lub okrętu albo w związku z innym szczególnym zdarzeniem, można tę osobę uznać za zmarłą po upływie 6 miesięcy od dnia w którym nastąpiła katastrofa lub inne szczególne zdarzenie. Jeśli nie można stwierdzić katastrofy, bieg terminu sześciomiesięcznego rozpoczyna się od dnia w którym statek lub okręt miał przybyć do portu przeznaczenia, zaś w przypadku braku portu przeznaczenia, po upływie dwóch lat od dnia, w którym pojawiła się o nim ostatnia wiadomość.
Postępowanie w przedmiocie uznania za zmarłego
Jak już wyżej wspomniano uznania za zmarłego dokonuje sąd w formie postanowienia w trybie postępowania nieprocesowego. Właściwy do rozpoznania sprawy jest sąd ostatniego miejsca zamieszkania zaginionego, a w braku tej podstawy sąd określony w art.508 § 1 Kodeksu postępowania cywilnego. Do zgłoszenia wniosku o uznanie za zmarłego uprawniony jest każdy zainteresowany oraz na zasadach ogólnych prokurator i RPO. Przedmiotowy wniosek można złożyć nie wcześniej niż rok przed upływem terminu określonego w przepisach materialnych, z tym zastrzeżeniem, że jeśli termin ten wynosi rok lub mniej niż rok, wniosek taki można złożyć dopiero po upływie tego terminu. Wymagania formalne wniosku o uznanie za zmarłego określa art.529 Kodeksu postępowania cywilnego, należy pamiętać, iż we wniosku należy uprawdopodobnić okoliczności uzasadniające wniosek. Jeśli według treści wniosku istnieją przesłanki do uznania zaginionego za zmarłego, sąd zarządzi ogłoszenie o wszczęciu postępowania. Ogłoszenie takie umieszcza się w piśmie ogólnopolskim i podaje publicznie do wiadomości w miejscu ostatniego zamieszkania zaginionego w sposób na tym obszarze przyjęty. Postępowanie o uznanie za zmarłego może toczyć się dalej przed upływem terminów prawa materialnego, jednak nie może ono zakończyć się przed upływem terminów prawa materialnego, przed upływem trzech miesięcy od ukazania się ogłoszenia, przed upływem miesiąca od terminu określonego w ogłoszeniu. Przed wydaniem postanowienia w przedmiotowej sprawie sąd w miarę możności powinien wysłuchać osoby bliskie zaginionemu.
Uchylenie postanowienia o uznaniu za zmarłego
Nie ulega wątpliwości, że postanowienie w przedmiocie uznania za zmarłego może być uchylone, ponieważ sąd wydając takie postanowienie kieruje się tylko okolicznościami, które uzasadniają wydanie takie postanowienia, tak więc sąd nie ma pewności czy dana osoba nie żyje. Sąd może uchylić takie postanowienie albo na wniosek zainteresowanego, z urzędu lub też na żądanie samego zaginionego. Należy jednak pamiętać, że postanowienie takie wywołuje skutki prawne do momentu jego uchylenia przez sąd, tak więc samo zjawienie się zaginionego np. w domu rodzinnym nie powoduje ex lege uchylenia tego postanowienia.
