Zagadnienia ogólne
Przepis art. 102 ukswsc reguluje problematykę zwolnienia od kosztów sądowych osoby fizycznej. Instytucja zwolnienia od kosztów sądowych stanowi w istocie pomoc państwa dla osób, które ze względu na ich trudną sytuację materialną nie mogą uiścić kosztów bez wywołania uszczerbku w koniecznych kosztach utrzymania siebie i rodziny. Ubiegający się o taką pomoc powinien więc w każdym wypadku zrobić oszczędności we własnych wydatkach, do granic zabezpieczenia koniecznych kosztów utrzymania siebie i rodziny. Dopiero gdyby oszczędności te okazały się niewystarczające – może zwrócić się o pomoc państwa (postanowienie SN z dnia 24 września 1984 r., II CZ 104/84). Zwolnienia od kosztów sądowych może się domagać osoba fizyczna, jeżeli złoży oświadczenie, z którego wynika, że nie jest w stanie ich ponieść bez uszczerbku utrzymania koniecznego dla siebie i rodziny (art. 102 ust. 1 ukswsc). Oświadczenie takie może być złożone w formie pisma procesowego – wniosku lub ustnie do protokołu. Wniosek o zwolnienie od kosztów sądowych nie podlega opłacie.
Wniosek
Wniosek o zwolnienie od kosztów sądowych musi spełniać ogólne warunki pism procesowych określone w przepisie art. 126 k.p.c. to jest: oznaczenie sądu, do którego jest skierowan, imię i nazwisko lub nazwę stron, ich przedstawicieli ustawowych i pełnomocników, oznaczenie rodzaju pisma, osnowę wniosku lub oświadczenia oraz dowody na poparcie przytoczonych okoliczności, podpis strony albo jej przedstawiciela ustawowego lub pełnomocnika, wymienienie załączników. Wniosek o zwolnienie od kosztów sądowych jest pismem procesowym, powinien więc zawierać przede wszystkim wyraźne stwierdzenie, że strona domaga się takiego zwolnienia wraz z określeniem jego zakresu, a ponadto przedstawienie opisu kondycji finansowej wnioskodawcy wraz z dowodami na poparcie przytoczonych okoliczności. Możliwe jest zawarcie takiego wniosku w treści pisma procesowego podlegającego opłacie, co jednak nie oznacza, że w takiej sytuacji rygory dotyczące jego wymaganej treści są mniejsze (postanowienie SN z dnia 22 stycznia 2008 r., I UZ 39/07). Wniosek o zwolnienie od kosztów sądowych może być zawarty więc np. w pozwie.
Do wniosku, zgodnie z przepisem art. 102 ust. 2 ukswsc, powinno być dołączone oświadczenie obejmujące szczegółowe dane o stanie rodzinnym, majątku, dochodach i źródłach utrzymania osoby ubiegającej się o zwolnienie od kosztów. Oświadczenie sporządza się według ustalonego wzoru. Jeżeli oświadczenie nie zostało złożone albo nie zawiera wszystkich wymaganych danych, stosuje się art. 130 k.p.c. Warunkiem zwolnienia od kosztów sądowych jest – z jednej strony – wykazanie, że na stronie ciąży obowiązek uiszczenia konkretnych opłat sądowych, a z drugiej, że nie może ich uiścić bez uszczerbku dla siebie i swej rodziny (zob. post. SN z dnia 28 stycznia 1981 r., IV PZ 5/81). Strona powinna wykazać to na urzędowym formularzu, jednakże oświadczenie strony o stanie rodzinnym, majątku, dochodach i źródłach utrzymania nie musi być złożone na ,,urzędowym druku’, powinno natomiast zawierać informacje określone w rozp. MS i z 31.1.2006 r. w sprawie określenia wzoru oświadczenia o stanie rodzinnym, majątku, dochodach i źródłach utrzymania osoby fizycznej ubiegającej się o zwolnienie od kosztów sądowych w postępowaniu cywilnym (Dz.U. Nr 27, poz. 200) (postanowienie SN z dna 23 marca 2007 r., V CZ 11/07). Oświadczenie to w przypadku składania wniosku ustnie do protokołu może być również złożone ustnie do protokołu.
Niedołączenie do wniosku o zwolnienie od kosztów sądowych oświadczenia o stanie rodzinnym, majątku, dochodach i źródłach utrzymania a także dołączenie oświadczenia niezawierającego wszystkich wymaganych danych, jest traktowane jako brak formalny wniosku o zwolnienie od kosztów sądowych, który podlega naprawieniu lub uzupełnieniu w trybie art. 130 k.p.c. (K. Gonera, „Komentarz do ustawy o kosztach sądowych w sprawach cywilnych”, Warszawa 2011, ss. 616).
Orzecznictwo
Należy zwrócić uwagę na bogate orzecznictwo sądów.
-Jeżeli strona, która mogła liczyć się z obowiązkiem poniesienia kosztów sądowych, bez ważnego powodu nie wykorzystała w całości lub w części swoich możliwości zarobkowych, to przy rozpoznawaniu wniosku o zwolnienie od kosztów sądowych należy przyjąć, że stan majątkowy i dochody strony są takie, jakie miałaby ona, gdyby w pełni wykorzystała swoje możliwości zarobkowe (postanowienie SN z dnia 31 marca 1987 r., I CZ 26/87).
-Postanowienie o odmowie zwolnienia od kosztów sądowych powinno być wydane po wyjaśnieniu wszystkich okoliczności dotyczących sytuacji finansowej wnioskodawcy (postanowienie SN z dnia 28 czerwca 2000 r., III RN 205/99).
-Sąd nie jest związany swoimi wcześniejszymi orzeczeniami o odmowie zwolnienia od kosztów sądowych (art. 359 k.p.c.) i w razie zmiany okoliczności – po ich stosownym wyjaśnieniu – może przyznać stronie zwolnienie od kosztów (por. postanowienie SN z 4 grudnia 1996 r., III RN 47/96).
-Do odmowy zwolnienia od kosztów sądowych osoby zdolnej do pracy zarobkowej konieczne jest ustalenie, że osoba taka z uwagi na swój zawód, sytuację rodzinną, wiek, stan zdrowia itp. oraz istniejące w jej bliskim otoczeniu zapotrzebowanie na pracowników, ma realne możliwości wykorzystania swojej zdolności zarobkowej, a nie korzystała z niej z przyczyn społecznie nieuzasadnionych (postanowienie SN z dnia 4 września 1974 r., II CZ 167/74).
