Podstawa prawna:
Art. 211 pkt 5 Kodeksu pracy[1] (dalej: kp) ustanawia obowiązek poddawania się pracownika badaniom lekarskim (wstępnym, okresowym, kontrolnym i innym), a art. 229 kp wprowadza dookreślenie o jakiego rodzaju badania chodzi w szczególności. Kodeksowa regulacja doznaje uszczegółowienia w rozporządzeniu Ministra Zdrowia i Opieki Społecznej z dnia 30 maja 1996 r. w sprawie przeprowadzania badań lekarskich pracowników, zakresu profilaktycznej opieki zdrowotnej nad pracownikami oraz orzeczeń lekarskich wydawanych do celów przewidzianych w Kodeksie pracy[2], co do rodzaju i zakresu profilaktycznych badań, do przeprowadzenia których pracownik jest obowiązany na podstawie skierowania pracodawcy.
Kodeks w art. 229 rozróżnia trzy rodzaje badań lekarskich: wstępne, okresowe i kontrolne, z których każde różni się od siebie zakresem zastosowania.
Badania wstępne:
Badaniom wstępnym poddawane są zgodnie z art. 229 § 1 kp osoby przyjmowane do pracy oraz pracownicy młodociani przenoszeni na inne stanowiska pracy i inni pracownicy przenoszeni na stanowiska pracy, na których występują czynniki szkodliwe dla zdrowia lub warunki uciążliwe. Zgodnie z tym samym paragrafem, z obowiązku przeprowadzenia tych badań są zwolnione osoby przyjmowane ponownie do pracy u tego samego pracodawcy na to samo stanowisko lub o takich samych warunkach pracy na podstawie kolejnej umowy o pracę zawartej bezpośrednio po rozwiązaniu lub wygaśnięciu poprzedniej umowy z tym samym pracodawcą.
Kodeks pracy nie daje możliwości zwolnienia z tego obowiązku na podstawie posiadania przez pracownika badań przeprowadzonych u poprzedniego pracodawcy lub badań specjalistycznych potwierdzających możliwość wykonywania zawodu[3], co potwierdza także NSA w wyroku z dnia 7 listopada 2002 r. SA 3558/01 (Pr. Pracy 2003, nr 3, poz. 38).
Badania okresowe:
Badaniom okresowym podlegają również wszyscy pracownicy (art. 229 § 2 kp), a ich częstotliwość zależy od rodzaju wykonywanej pracy. W związku z tym, badania takie mogą być wykonywane co 2, 3 lub 4 lata, a ponadto ich częstotliwość u konkretnego pracownika może ulegać zmianom[4]. Termin kolejnego badania określa lekarz przeprowadzający badanie wyznaczając go w orzeczeniu lekarskim poprzedzającym kolejne badanie.
Ponadto pracodawca zatrudniający pracowników w warunkach narażenia na działanie substancji i czynników rakotwórczych lub pyłów zwłókniających jest obowiązany zapewnić takim pracownikom badania okresowe po zaprzestaniu pracy w kontakcie z tymi niebezpiecznymi czynnikami, a także na wniosek osoby pracującej w takich warunkach po rozwiązaniu stosunku pracy (art. 229 § 5 kp).
Badania kontrolne:
Trzecim rodzajem badań są badania kontrolne mające zweryfikować zdolność pracownika do wykonywania pracy po zajściu jakiegoś zdarzenia powodującego niezdolność do wykonywania pracy, np. długiej nieobecności w pracy z powodu choroby. W przywołanej sytuacji, gdy niezdolność pracownika do pracy z powodu choroby trwa dłużej niż 30 dni, pracownik ma obowiązek wykonać badania kontrolne w celu ustalenia zdolności do dalszego wykonywania pracy na dotychczasowym stanowisku (art. 229 § 2 kp). W momencie stawienia się pracownika do pracy po zakończonej chorobie, pracodawca obowiązany jest wystawić mu skierowanie na przeprowadzenie kontrolnego badania lekarskiego, a pracownik powinien poddać się temu badaniu i przedstawić mu zaświadczenie lekarskie (wyrok SN z dnia 21 września 2001 r. I PKN 639/00, OSNP 2003, nr 17, poz. 415).
Koszty:
Badania okresowe i kontrolne wykonuje się w miarę możliwości w godzinach pracy, za które to godziny, mimo faktycznego niewykonywania pracy, pracownik nie traci prawa do wynagrodzenia (art. 229 § 3 kp). W razie gdy na badania (okresowe lub kontrolne) należy przemieścić się do innej miejscowości, pracodawca jest obowiązany pokryć koszty takiego przejazdu na zasadach obowiązujących przy podróżach służbowych (art. 229 § 3 kp), gdyż generalna zasada brzmi, że całość badań (wstępnych, okresowych i kontrolnych) jest dokonywana na koszt pracodawcy (art. 229 § 6 kp).
Sankcje:
Naruszenie obowiązku poddania się przez pracownika badaniom lekarskim z jednej strony oraz obowiązku pracodawcy skierowania pracownika na badania lekarskie z drugiej strony wiąże się z odpowiedzialnością tych podmiotów.
Naruszenie pracowniczego obowiązku z art. 211 pkt 5 kp może spowodować aktualizację norm z art. 108 kp, stanowiącego o odpowiedzialności porządkowej pracowników. Zgodnie z tym artykułem pracodawca będzie mógł ukarać pracownika karą: upomnienia, nagany albo karą pieniężną. Gdy zachowanie pracownika będzie spełniało przesłanki z art. 52 § 1 pkt 1 kp (winę umyślną lub rażące niedbalstwo), to zgodnie z tym artykułem pracodawca będzie uprawniony do rozwiązania z pracownikiem stosunku pracy bez wypowiedzenia z powodu naruszenia przez pracownika podstawowych obowiązków pracowniczych. Pracodawca nie może bowiem dopuścić pracownika do pracy bez wykonania przez niego wymaganych badań lekarskich potwierdzających brak przeciwwskazań do wykonywania pracy na określonym stanowisku. (art. 229 § 4 kp).
Naruszenie natomiast obowiązku pracodawcy z zakresu skierowania pracownika na badania lekarskie może spowodować odpowiedzialność za wykroczenie z art. 283 § 1 kp zagrożone karą grzywny od 1000 do 30 000 zł. W przypadku gdy w wyniku braku skierowania pracownika na obowiązkowe badania lekarskie pogorszył się stan jego zdrowia, pracodawca może ponosić także odpowiedzialność odszkodowawczą wobec pracownika[5].
[1] Dz.U. z 1998 r., Nr 21, poz. 94 ze zm.
[2] Dz. U. Nr 69, poz. 332 ze zm.
[3] R. Majer, Komentarz praktyczny, wyd. ABC, nr 114204.
[4] R. Majer, Komentarz praktyczny, wyd. ABC, nr 114204.
[5] R. Majer, Komentarz praktyczny, wyd. ABC, nr 114204.
