Omówione poniżej regulacje prawne dotyczące błędu oświadczenia woli, sprzeczności z zasadami współżycia społecznego i wyzysku mają charakter ogólny, czyli uniwersalny, albowiem regulują nie tylko stosunki pomiędzy konsumentem i przedsiębiorcą, ale także pomiędzy innymi podmiotami stosunków cywilnoprawnych. Są one bliskie regulacji niedozwolonych postanowień umownych, zawartej w art. 3851 i n. Kodeksu cywilnego (kc), a ponadto uzupełniają się wzajemnie, tworząc jako całość ochronę prawną stosunków cywilnoprawnych.
Błąd oświadczenia woli
Prawne uregulowanie błędu oświadczenia woli znajduje się w art. 84 kc. Na podstawie w/w przepisu, w razie zaistnienia błędu co do treści czynności prawnej, a więc w przypadku stosunków pomiędzy konsumentem i przedsiębiorcą – błędu co do treści zawartej umowy, można uchylić się od skutków prawnych złożonego oświadczenia.
Istnieją jednak przesłanki, które należy spełnić, aby uchylić się od złożonego oświadczenia woli. Są to:
- wywołanie błędu przez osobę, której oświadczenie woli zostało złożone, chociażby bez jej winy,
- wiedza osoby, której zostało złożone oświadczenie o błędzie lub możliwość łatwego zauważenia błędu,
- istotność błędu, co oznacza, zgodnie z art. 84 § 2 kc, że „można powoływać się tylko na błąd uzasadniający przypuszczenie, że gdyby składający oświadczenie nie działał pod wpływem błędu i oceniał sprawę rozsądnie, nie złożyłby oświadczenia tej treści.”
Powyższe przesłanki wskazują jednoznacznie, iż w przypadku obrotu półprofesjonalnego (konsument – przedsiębiorca), błąd w oświadczeniu konsumenta powinien być wywołany przez przedsiębiorcę np. przez nierzetelne poinformowanie konsumenta, albo przedsiębiorca powinien wiedzieć o błędzie. Ponadto ważny jest również fakt, iż błąd musi być istotny. Natomiast błędy występujące w stosunkach pomiędzy konsumentem i przedsiębiorcą mają co do zasady charakter nieistotny, co oznacza, iż konsument, nawet gdyby nie działał pod wpływem błędu, wyraziłby zgodę na związanie się umową z przedsiębiorcą, z uwagi na monopol przedsiębiorcy w danego rodzaju usługach (np. dostawa energii.)
Skutkiem błędu w oświadczeniu i uchylenia się konsumenta od skutków prawnych tego oświadczenia jest ustanie wszelkich konsekwencji prawnych złożonego oświadczenia, a nie tylko wyłączenie stosowania jednej z klauzul abuzywnych, zawartych w umowie. Wobec powyższego, dla konsumenta, w którego interesie leży trwałość zawiązanego z przedsiębiorcą stosunku, korzystniejsze jest powołanie się na abuzywność niektórych postanowień umowy i wyłączenie ich stosowania, niż uchylenie się w całości od oświadczenia, będącego częścią umowy, tak aby cel gospodarczy, jakim kierował się konsument, został osiągnięty.
Sprzeczność z zasadami współżycia społecznego
Na podstawie art. 58 § 2 kc „nieważna jest czynność prawna sprzeczna z zasadami współżycia społecznego”. Wobec tego, umowa zawierająca niedozwolone postanowienia umowne, sprzeczne z dobrymi obyczajami, rażąco naruszające interesy konsumenta, może być uznana za nieważną.
Skutkiem nieważności umowy jest wygaśnięcie całego stosunku zobowiązaniowego pomiędzy konsumentem i przedsiębiorcą. Natomiast, w przypadku zastosowania regulacji o niedozwolonych postanowieniach umownych art. 3851 i n. kc, następuje eliminacja klauzul abuzywnych, stosunek zobowiązaniowy nie wygasa, a na miejsce klauzul godzących w interesy konsumenta, wchodzą inne – przewidujące korzystniejsze dla niego rozwiązania. Wygaśnięcie stosunku pomiędzy konsumentem i przedsiębiorcą nie zawsze leży w interesie konsumenta, dlatego też unieważnienie umowy ze względu na zawarte w niej niedozwolone postanowienia umowne, powinno stanowić ostateczne rozwiązanie sporu na linii konsument – przedsiębiorca.
Wyzysk
Z wyzyskiem uregulowanym w art. 388 kc, mamy do czynienia, wówczas gdy „jedna ze stron, wyzyskując przymusowe położenie, niedołęstwo lub niedoświadczenie drugiej strony, w zamian za swoje świadczenie przyjmuje albo zastrzega dla siebie lub dla osoby trzeciej świadczenie, którego wartość w chwili zawarcia umowy przewyższa w rażącym stopniu wartość jej własnego świadczenia”.
Niewątpliwie zastrzeżenie przez przedsiębiorcę dla siebie świadczenia przewyższającego w rażącym stopniu świadczenie należne konsumentowi ma charakter abuzywny. Należy jednak wskazać, iż wyzysk ograniczony jest tylko do postanowień umowy dotyczących świadczenia, natomiast najczęściej klauzule abuzywne dotyczą innych, szczegółowych zapisów, niekorzystnych dla konsumenta np. utrudniony proces reklamacji. Ponadto, w przypadku zaistnienia przesłanek do zastosowania art. 388 kc, konsument może jedynie żądać zmniejszenia swojego świadczenia, albo zwiększenia świadczenia jemu należnego. Tylko w przypadku zaistnienia nadmiernych trudności, możliwe jest unieważnienie umowy w całości.
Zgodnie natomiast z ogólną zasadą trwałości stosunków zobowiązaniowych, korzystniejsza dla konsumenta będzie eliminacja niedozwolonych postanowień umownych na podstawie art. 3851 kc, niż zmiana tych postanowień, powołując się na instytucje wyzysku.
