Pojęcie
Nienależne świadczenie zostało uregulowane w art. 410§ 2 KC zgodnie, z którym: „Świadczenie jest nienależne, jeżeli ten, kto je spełnił, nie był w ogóle zobowiązany lub nie był zobowiązany względem osoby, której świadczył, albo jeżeli podstawa świadczenia odpadła lub zamierzony cel świadczenia nie został osiągnięty, albo jeżeli czynność prawna zobowiązująca do świadczenia była nieważna i nie stała się ważna po spełnieniu świadczenia.” Jest to szczególny rodzaj bezpodstawnego wzbogacenia, a cechą wspólną jest tu uzyskanie korzyści cudzym kosztem – w tym wypadku w wyniku wykonania zobowiązania. Z przywołanego przepisu wynika, że z nienależnym świadczeniem mamy do czynienia w przypadku:
- Gdy spełniający świadczenie w rzeczywistości wcale nie był zobowiązany (czyli wystąpił brak zobowiązania zwany w języku łacińskim- condictio indebiti); chodzi więc o sytuację, gdy brak było ważnego zobowiązania, a świadczący był w przekonaniu, że ono istnieje, będziemy tu brać pod uwagę także sytuacje, gdy zobowiązanie istniało, ale świadczący świadczył ponad swoje zobowiązanie (np. w sytuacji nadpłaty).
- Odpadnięcia podstawy prawnej, która istniała w chwili spełnienia świadczenia, a odpadnięcie nastąpiło później, przykładem będzie odwołanie darowizny (condictio causa finita).
- Gdy zamierzony cel nie został osiągnięty (condictio causa data causa non secuta) – błąd dotyczy tu dalszego biegu wydarzeń, bowiem świadczący świadczy w przekonaniu, że w późniejszym okresie, w wyniku zachowań odbiorcy świadczenia, zostanie osiągnięty określony cel owego świadczenia; przykładem jest wykorzystanie kredytu bankowego niezgodnie z jego przeznaczeniem.
- Gdy czynność prawna zobowiązująca do świadczenia była i jest nieważna (conditio sine causa) – nie ma tu znaczenia, z jakiego powodu czynność jest nieważna, może być to sprzeczność z ustawą, zasadami współżycia społecznego, niezachowania formy (i inne).
Świadczenie niepodlegające zwrotowi
Ustawodawca przewidział też przypadki, kiedy nie można zadąć zwrotu świadczenia. Można tu wyróżnić następujące sytuacje:
- Wyłączenie zwrotu świadczenia spełnionego świadomie – spełniający świadczenie wiedział, że nie był do niego zobowiązany, w związku z tym przyjmuje się założenie, że nie liczy na jego późniejszy zwrot. Można żądać jednak zwrotu w takich sytuacjach, gdy świadczono z zastrzeżeniem zwrotu, w celu uniknięcia przymusu oraz w wykonaniu nieważnej czynności prawnej.
- Wyłączenie zwrotu świadczenia zgodnego z zasadami współżycia społecznego – ustawodawca kierował się tu względami moralnymi; za SN przykładowo można podać za zgodne z tymi zasadami dostarczanie aresztowanym żywności.
- Wyłączenie zwrotu świadczenia przedawnionemu – kiedy upłynie termin przedawnienia świadczenia nie mogą być przymusowo dochodzone, zobowiązanie co prawda istnieje, ale nie jest zaskarżalne. Także przy zobowiązaniach z gier i zakładów nie można żądać ich zwrotu (chyba, że nastąpią wyjątki przewidziane w przepisach).
- Wyłączenie zwrotu świadczenia niewymagalnego – chodzi o sytuację, gdy ktoś spełnia świadczenie zanim stało się ono wymagalne – nie może żądać wtedy jego zwrotu.
Przepadek świadczenia na rzecz Skarbu Państwa
Zgodnie z przepisami KC sąd może orzec przepadek świadczenia na rzecz Skarbu Państwa, jeżeli świadczenie to zostało świadomie spełnione w zamian za dokonanie czynu zabronionego przez ustawę (przy czym bardzo istotny jest element przywołanej świadomości) lub w celu niegodziwym (cel ten powinien być zamierzony co najmniej przez świadczącego i znany drugiej stronie). Jeżeli przedmiot świadczenia został zużyty lub utracony, przepadkowi może ulec jego wartość. Ustawodawca przyjął tu założenie, że nie zawsze nienależne świadczenie powinien odzyskać świadczący, czyli zubożony lub zatrzymać osoba wzbogacona. Powinien nastąpić przepadek na rzecz Skarbu Państwa.
Analiza przepisów dotyczących nienależnego świadczenia pokazuje, że choć ilość artykułów nie jest duża, niosą one za sobą ważne rozwiązania prawne.
