Zasada winy
Art. 415 wyraźnie odnosi się do zasady winy. Jest to jedna z zasad odpowiedzialności funkcjonujących w prawie cywilnym. Opiera się ona na idei, wedle której jeżeli ktoś swoim zachowaniem wyrządza komuś szkodę, musi ją wyrównać poszkodowanemu i ponieść konsekwencje swojego czynu. Należy podkreślić, że nie musi być to tylko działalnie – w grę wchodzi także zaniechanie. Zasada winy widnieje w prawie cywilnym obok zasad ryzyka, słuszności i gwarancyjno – repatriacyjnej. Kiedyś była zasadą nadrzędną, teraz w literaturze również prezentowane są takie poglądy, aczkolwiek większość autorów opowiada się za nienadawaniem żadnej z zasad wartości nadrzędnej.
Pojęcie winy
W przepisach prawnych nie znajdziemy definicji pojęcia „wina”. Odnosi się ono do elementów psychicznych towarzyszących sprawcy. Prawo cywilne w jego określeniu korzysta także z dorobku prawa karnego. Rozumie się przez nią niewłaściwą, naganną decyzję człowieka odnoszącą się do podjętego przez niego czynu (tak winę definiuje prof. Radwański). Pamiętajmy, że ponosić może ją osoba, która jest poczytalna i dojrzała, działająca z rozeznaniem. Kwestią sporną – w literaturze i doktrynie – jest, czy winę ponosi małoletni po ukończeniu lat 13. Pogląd, że małoletni który ukończył 13 lat, jest osobą dojrzałą w stopniu pozwalającym na ponoszenie winy wyraził Sąd Najwyższy w orzeczeniu z 11.01.2001r. (IV CKN 1469/00) odnosząc się także do faktu, iż jest to domniemanie usuwalne. Do samego pojęcia poczytalności kodeks odnosi się w dalszych przepisach.
Odwołując się do prawa karnego, także na gruncie prawa cywilnego wina może przybrać postać umyślnej i nieumyślnej. Pierwszy rodzaj winy oznacza, że sprawca chce popełnić dany czyn (wtedy posługujemy się pojęciem dolus directus) lub godzi się (dolus eventualis) na swoje zachowanie. Drugi z nich – określany także mianem niedbalstwa – oznacza, że sprawca nie dołożył należytej staranności. Art. 415, w związku z ogólną formułą, która została w nim użyta, odnosi się do obu postaci winy.
Nie ulega wątpliwości, że czyn zawiniony musi być także bezprawny. W nauce istnieje spór, co to tego, czy pojęcie bezprawności to składnik pojęcia winy, czy termin odrębny. Odnosząc się do poglądów nauki francuskiej można by skonstruować szerokie ujęcie winy (a więc obejmujące także bezprawność), jednakże w ostatnim okresie autorzy często owe pojęcia rozdzielają. Jednak pamiętajmy, że w ramach przywołanego przepisu – bez względu na ujęcie teoretyczne – w praktyce musi być to także czyn bezprawny. Istnieją także okoliczności wyłączające bezprawność. Będą to: obrona konieczna (czyli odparcie bezpośredniego i bezprawnego zamachu na jakiekolwiek dobro własne lub innej osoby), stan wyższej konieczności (oznaczającego odwrócenie bez pośredniego niebezpieczeństwa grożącego ze strony zwierzęcia lub rzeczy), dozwolona samopomoc (przewidziana w przypadkach określonych w ustawie), zgoda poszkodowanego i wykonywanie własnych praw podmiotowych.
Kto udowadnia?
Odnosząc się do ciężaru dowodu okoliczności określonych w art.415 należy sięgnąć do samego początku kodeksu cywilnego – mianowicie do art. 6. Głosi on, że ciężar udowodnienia faktu spoczywa na osobie, która z tego faktu wywodzi skutki prawne. W tym przypadku będzie to więc poszkodowany. Musi on udowodnić przed sądem, że czyn sprawcy był zawiniony (i bezprawny), ale także musi przedstawić dowody na istnienie szkody i na związek przyczynowy pomiędzy nimi. Jeśli takich dowodów nie wykaże – nie uzyska wyroku, który mógłby go satysfakcjonować. Prawo cywilne formułuje jednak wiele domniemań prawnych, które ułatwiają poszkodowanemu proces dowodzenia.
Zakres przepisu
Art. 415 zamieszony jest w tytule VI księgi III kodeksu cywilnego, a więc odnosi się do czynów niedozwolonych. Gdy chodzi o zakres podmiotowy przywołanego przepisu, należy mieć na względzie, że chodzi nie tylko o osoby fizyczne, w grę wchodzą także osoby prawne. Odnosząc się do samego czynu, chodzi o działalnie bądź zaniechanie i może być to nawet taka czynność jak zawarcie umowy, sprzedaż cudzej rzeczy czy sprzedaż rzeczy niebezpiecznej dla zdrowia lub życia.
Art. 415 pokazuje, że warto znać poglądy doktryny i pojęcia teoretyczne. Praktyka często nawiązuje do konstrukcji prawnych, które w takim wypadku trzeba dobrze rozumieć, by móc dochodzić swoich roszczeń.
