Pojęcie
Swoboda umów to zarówno możliwość kształtowania treści umowy jak i swoboda jej zawarcia, która obejmuje zarówno nieskrępowaną możliwość wyboru kontrahenta jak i podjęcia decyzji o zawarciu lub nie zawarciu danej umowy. Przepis z art. 3531 k.c. obejmuje jedynie swobodę umów sensu stricte dotyczącą kształtowania jej treści. Art. 3531 k.c. brzmi: „Strony zawierające umowę mogą ułożyć stosunek prawny według swego uznania, byleby jego treść lub cel nie sprzeciwiały się właściwości (naturze) stosunku, ustawie ani zasadom współżycia społecznego.” Zarówno z treści jak i usytuowania przepisu w ustawie wynika, że dotyczy on jedynie stosunków zobowiązaniowych. Wyłączone jest więc jego stosowanie do stosunków z zakresu prawa rzeczowego i spadkowego oraz do jednostronnych czynności prawnych gdyż przepis posługuje się sformułowaniem „strony zawierające umowę…”. Może on znaleźć również wyjątkowo zastosowanie w kształtowaniu wewnętrznego stosunku prawnego między współwłaścicielami rzeczy.
Na treść umowy składają się zarówno postanowienia wynikające z umowy, ustawy jak i zasad współżycia społecznego i ustalonych zwyczajów (wynika to z art. 56 k.c.). Swoboda umów przejawia się w tym, że strony mogą zdecydować czy zawrzeć umowę regulowaną w k.c. jako umowa nazwana(np. umowę najmu, sprzedaży, użyczenia), czy do danego typu umowy dodać postanowienia modyfikujące ją zgodnie z wolą stron, czy wyłączyć stosowanie poszczególnych przepisów dotyczących danej umowy, wreszcie mogą stworzyć umowę mieszaną- swoistą „hybrydę” dwóch lub więcej typów umów. Najbardziej radykalnym posunięciem jest jednak całkowite odejście od regulacji kodeksowych i stworzenie umowy nienazwanej, treściowo ukształtowanej zgodnie z uznaniem stron, stosownie do ich potrzeb. W doktrynie przyjmuje się również, że jeżeli stosunek zobowiązaniowy wynika z innego zdarzenia niż umowa (np. czyn niedozwolony) strony również mogą odejść od pierwotnej treści zobowiązania zawierając co do tego stosowną umowę. Do umów nienazwanych, mieszanych i innych zmodyfikowanych przez strony można zastosować przepisy ustawy w drodze analogii.
Ograniczenia
Swoboda kształtowania treści umów nie jest pozbawiona granic. Treść lub cel umowy nie mogą sprzeciwiać się właściwości (naturze) stosunku, ustawie ani zasadom współżycia społecznego. Przy badaniu czy w konkretnym przypadku mamy do czynienia z naruszeniem przepisu z art. 3531 k.c. należy brać pod uwagę zarówno treść jak i cel umowy.
Przez treść należy rozumieć regulacje odnoszące się zarówno do uprawnień jak i do obowiązków stron. Celem zaś jest zamierzony pozytywny skutek. Co do celu stosunku prawnego wypowiedział się SN w wyroku z 26 marca 2002 r., III CKN 801/00 (OSNC 2003, nr 2, poz. 41): „Cel ten, zdaniem części doktryny, nie musi przy tym wynikać z treści zawieranej umowy. Należy zauważyć, że niezbędne jest jednak, aby niedozwolony cel umowy można było wywieść z treści zawartej umowy (,,odnaleźć” w jej treści). Cel umowy nie musi natomiast być celem wspólnym dla obu stron, wystarczy, że do jego osiągnięcia dąży jedna ze stron umowy, a druga jest tego świadoma lub – biorąc pod uwagę
okoliczności zawarcia umowy oraz jej treść – powinna być świadoma.”
Granice swobody umów określone w ustawie- stosunkowo najłatwiej określić granice swobody umów wynikające z treści ustawy. Należy jednak przy tym odejść od literalnej definicji ustawy jako aktu generalnego i abstrakcyjnego uchwalonego w szczególnej procedurze przez parlament. Z charakteru tego przepisu wynika, że przez ustawę należy rozumieć każdy akt prawny powszechnie obowiązujący czyli określony w art. 87 Konstytucji. Będą to akty zarówno z zakresu prawa cywilnego jak i innych gałęzi prawa. Wyinterpretowane z ich przepisów normy muszą mieć charakter imperatywny czyli w określonym przypadku należy je zastosować, lub semiimperatywny (strony mogą modyfikować stosunek umowny tylko na korzyść strony słabszej).
Granice swobody umów określone przez właściwość (naturę) stosunku- jest to nowe ograniczenie, nieznane przedwojennemu prawu zobowiązań. Doktryna nie wypracowała jeszcze jednolitych poglądów na ten temat. Ograniczenie to wymaga respektowania przez strony ogólnych właściwości stosunku zobowiązaniowego. Potwierdza to uchwała SN z 22 maja 1991 r., III CZP 15/91, OSNCP 1992, nr1, poz.1): „natura umowy gospodarczej i generowanego przez nią stosunku sprowadza się do tego, że wyraża ona i pozwala realizować interes każdej ze stron, ponieważ zaś interesy te bywają przeciwstawne, istotę umowy stanowi uzgodnienie woli stron. Zgoda stron jest oczywistym wymogiem tak przy zawarciu umowy, jak przy zmianach jej treści, stąd też nawet przy najdalej idących ułatwieniach w realizacji inicjatywy zmian pozostawiona jest drugiej stronie możliwość odmowy zgody na zmiany. Za sprzeczne z naturą należy uznać pozostawienie w ręku jednej tylko strony możliwości dowolnej zmiany jej warunków”
Za prof. Z. Radwańskim i prof. A. Olejniczak można wskazać ograniczenie ze względu na swoiste właściwości pewnych postaci stosunków zobowiązaniowych (np. zobowiązań ciągłych, zobowiązać starannego działania itd.).
W literaturze wskazuje się również niekiedy na naruszenie określonych typów stosunków zobowiązaniowych lecz byłoby to tożsame z ograniczeniami ustawowymi czyli normami semiimperatywnymi i imperatywnymi. Autorzy publikacji naukowych powołują się na liczne przykłady granic określonych przez naturę stosunku. Poza przykładem wskazanym powyżej w uchwale SN można powołać się na przykład, że stosunki zobowiązaniowe regulują tylko prawa i obowiązki stron, wyjście poza to ograniczenie będzie naruszeniem natury stosunku, próba utworzenia ze zobowiązania konsensualnego zobowiązania realnego, mimo, że ustawa tego nie przewiduje itp.
Granice swobody umów określone przez zasady współżycia społecznego- klauzula generalna zasad współżycia społecznego oznacza w tym przypadku niemożność ustalania w umowie postanowień niemoralnych. Ustawodawca wychodzi z założenia, że stosunki społeczne i gospodarcze mogą się zmieniać szybciej niż jest on w stanie regulować dane aspekty przepisami prawnymi, w tym celu niezmiernie pomocna jest ta klauzula generalna obejmująca postanowienia umowne, które są sprzeczne z dobrą wiarą, łamią zasady sumienności i rzetelności kupieckiej itp.
Bibliografia:
„Zobowiązania- część ogólna” Z. Radwański A. Olejniczak wyd. C.H.BECK
„Kodeks cywilny. Komentarz t. 1” Pod redakcją prof. E. Gniewka
„Komentarz do kodeksu cywilnego księga trzecia tom I” Gerard Bieniek, Helena Ciepła, Stanisław Dmowski, Jacek Gudowski, Krzysztof Kołakowski, Marek Sychowicz, Tadeusz Wiśniewski, Czesława Żuławska wyd.LexisNexis
