Ustawą z dnia 5 grudnia 2008r. o zmianie ustawy – Prawo upadłościowe i naprawcze oraz ustawy o kosztach sądowych w sprawach cywilnych (Dz.U. Nr 234, poz. 1572) znowelizowana została ustawa Prawo upadłościowe i naprawcze poprzez wprowadzenie postępowania upadłościowego wobec osób fizycznych nieprowadzących działalności gospodarczej, potocznie nazywanego upadłością konsumencką. Zmianą objęty został art. 1 PrUpN oraz dodano do części trzeciej tytuł V „Postępowanie upadłościowe wobec osób fizycznych nieprowadzących działalności gospodarczej”.
Upadłość konsumencka jest pojęciem potocznym, zaliczanym do języka prawniczego, bowiem ustawodawca nie użył w treści ustawy tego pojęcia. Pojęcie konsumenta na gruncie prawa upadłościowego i naprawczego nie jest tożsame z pojęciem konsumenta z art. 221 Kodeksu cywilnego, który stanowi, iż za konsumenta uważa się osobę fizyczną dokonującą czynności prawnej niezwiązanej bezpośrednio z jej działalnością gospodarczą lub zawodową. Na gruncie prawa upadłościowego i naprawczego, konsumentem jest osoba, która w chwili ogłaszania jej upadłości nie prowadziła działalności gospodarczej lub zawodowej. Kodeks cywilny zakłada zatem, że konsumentem może być także osoba, która co prawda prowadzi działalność gospodarczą, ale dokonuje czynności prawnej bezpośrednio tej działalności nie dotyczącej.
Zakres podmiotowy upadłości konsumenckiej określony został w art. 4911 PrUpN, który stanowi, że przepisy stosuje się wobec osób fizycznych, do których nie mają zastosowania przepisy działu II tytułu I części pierwszej. Z analizy wskazanych przepisów wynika, że nie wszystkie osoby, które nie prowadzą działalności gospodarczej, mogą ogłosić upadłość konsumencką. Niektórym z nich bowiem ustawa przyznaje zdolność upadłościową; są to:
a) wspólnicy osobowych spółek handlowych, którzy ponoszą odpowiedzialność za zobowiązania spółki bez ograniczenia całym swoim majątkiem;
b) wspólnicy spółki partnerskiej;
c) spadkobiercy zmarłego przedsiębiorcy, w stosunku do którego złożono wniosek ogłoszenie upadłości w terminie roku od dnia śmierci;
d) osoby fizyczne, które były przedsiębiorcami, a od zaprzestania prowadzenia przez nie działalności gospodarczej i od dnia wykreślenia z właściwego rejestru nie upłynął rok ( i odpowiednio dotyczy to wspólników osobowych spółek handlowych);
e) osoby fizyczne, które faktycznie prowadziły działalność gospodarczą, nawet wówczas, gdy nie dopełniły obowiązku jej zgłoszenia we właściwym rejestrze.
Zakres podmiotowy upadłości konsumenckiej jest jasno sformułowany i rozłączny z katalogiem osób podlegających upadłości przedsiębiorców.
Podstawą ogłoszenia upadłości konsumenckiej jest łączne spełnienie dwóch pozytywnych przesłanek: wystąpienie stanu niewypłacalności osoby fizycznej (przez co rozumie się niewykonywanie wymagalnych zobowiązań pieniężnych), a także posiadanie przez niewypłacalnego dłużnika więcej niż jednego wierzyciela. Warunkiem jest także niewystąpienie przesłanek negatywnych, które zostały enumeratywnie wyliczone w art. 4913 PrUpN, jako podstawy do odrzucenia wniosku o ogłoszenie upadłości. Przesłanką negatywną jest:
a) niepowstanie niewypłacalność dłużnika wskutek wyjątkowych i niezależnych od niego okoliczności, w szczególności w przypadku gdy dłużnik zaciągnął zobowiązanie będąc niewypłacalnym, albo do rozwiązania stosunku pracy dłużnika doszło z przyczyn leżących po stronie pracownika lub za jego zgodą’
b) prowadzenie postępowanie upadłościowego lub innego postępowanie, w którym umorzono całość lub część zobowiązań dłużnika albo w którym zawarto układ, lub
c) prowadzono postępowanie upadłościowe, w którym nie zaspokojono wszystkich wierzycieli, a dłużnik po zakończeniu lub umorzeniu postępowania zobowiązań swych nie wykonał, lub
d) prowadzono postępowanie upadłościowe i postępowanie to zostało umorzone z innych przyczyn niż na wniosek wszystkich wierzycieli, lub
e) czynność prawna dłużnika została prawomocnie uznana za dokonaną z pokrzywdzeniem wierzycieli.
Pierwsza przesłanka jest zasadnicza. Ratio legis ustawy przewiduje, że upadłość konsumencka ma być przywilejem dla dłużnika, w związku z tym postępowanie nie może być prowadzone wobec osób, które popadły w zadłużenie z powodu własnej lekkomyślności lub w celu pokrzywdzenia intencjonalnego wierzycieli.
Do wyjątkowych i niezależnych od dłużnika przyczyn popadnięcia w niewypłacalność zalicza się przede wszystkim klęski żywiołowe, ale tylko te, których nie da się przewidzieć, zdarzenia losowe (jak wypadek przy pracy, nagła choroba), jeżeli nie są zawinione przez dłużnika, nagły wzrost inflacji, utraty całości lub znacznej części majątku wskutek przestępstw. Na pewno nie będzie to jednak zaciągnięcie przez dłużnika zobowiązania będąc niewypłacalnym, a także rozwiązanie stosunku pracy dłużnika, jeżeli doszło do niego z przyczyn leżących po stronie pracownika lub za jego zgodą, wyłącza to bowiem art. 4913 PrUpN.
