Przesłanki bezpodstawnego wzbogacenia
Do opisywanej instytucji odnosi się art. 405 KC: „Kto bez podstawy prawnej uzyskał korzyść majątkową kosztem innej osoby, obowiązany jest do wydania korzyści w naturze, a gdyby to nie było możliwe, do zwrotu jej wartości.” Możemy więc wyróżnić 4 przesłanki powstania roszczenia:
1) Musi nastąpić samo „wzbogacenie”, oznaczające uzyskanie jakieś korzyści majątkowej. Może ona wystąpić w jakiejkolwiek postaci. Musi mieć wartość majątkową i będzie to np. zarówno nabycie praw, ich umocnienie, ale także korzystanie z praw cudzych, czy zwolnienie z długu.
2) Bezpodstawność wzbogacenia, ponieważ korzyść musi być uzyskana bez podstawy prawnej. Chodzi tutaj o podstawę różnego rodzaju, może być nią zarówno przepis ustawy, czynność prawna, decyzja administracyjna czy orzeczenie sądu.
3) Zubożenie drugiego podmiotu, które oznacza, że korzyść uzyskana jest kosztem innej osoby. Nie musi to jednak oznaczać, że jakaś wartość musi
„wyjść” z majątku tej osoby. Zubożeniem bowiem będzie także np. naruszenie praw czy nieodpłatne świadczenie usług.
4) Związek między wzbogaceniem i zubożeniem – nie jest to związek przyczynowy, często powoływany w różnych gałęziach prawa, jest to fakt współwystępowania zjawisk wzbogacenia i zubożenia.
Gdy przesłanki te zostaną spełnione powstaje obowiązek wydania korzyści. Podmiot zubożony może więc żądać od podmiotu wzbogaconego jej zwrotu. W ramach zwrotu nie można jednak ubiegać się o więcej niż wynosi samo wzbogacenie.
Jak wygląda zwrot?
Przede wszystkim zwrot powinien nastąpić w naturze. Jeżeli przedmiot został zbyty, utracony lub uszkodzony zwrot obejmuje tzw. surogaty (zwane także korzyściami zastępczymi) – czyli wszystko, co wzbogacony uzyskał za dany przedmiot. Może się zdarzyć, że zwrot w naturze nie jest możliwy – wtedy można żądać zwrotu wartości wyrażonej w pieniądzach. Nie wolno nam zapomnieć o art. 409 KC, gdyż formułuje on zasadę zwrotu jedynie „aktualnego wzbogacenia”, gdyż obowiązek zwrotu wygasa, jeżeli wzbogacony zużył lub utracił korzyść w taki sposób, że nie jest już wzbogacony. Odnosi się to np. do sytuacji, kiedy wzbogacony za pieniądze wybrał się na wycieczkę. Ustawodawca wprowadził tu jednak dodatkowe zastrzeżenie – nie dotyczy to sytuacji, gdy wzbogacony wyzbywając się korzyści lub zużywając ją powinien był liczyć się z obowiązkiem zwrotu.
Należy jednak też wspomnieć, że w KC uregulowano także możliwość żądania przez wzbogaconego zwrotu nakładów koniecznych, jakie poczynił o tyle, o ile nie znalazły one pokrycia w osiągniętym użytku. Zwrot innych nakładów może żądać o tyle, o ile zwiększają wartość korzyści w chwili jej wydania – może jednak zabrać te nakłady i przywrócić stan poprzedni. Jednak także tutaj ustawodawca wprowadził rozwiązanie zgodnie z którym, jeżeli wzbogacony wiedział, że korzyść mu się nie należy, może żądać zwrotu nakładów tylko o tyle, o ile zwiększają wartość korzyści w chwili jej wydania.
Kto jest zobowiązany do zwrotu?
Możemy wyróżnić kilka grup zobowiązanych do zwrotu bezpodstawnego wzbogacenia:
1) Do pierwszej z nich zaliczyć należy oczywiście bezpodstawnie wzbogaconego.
2) Do drugiej – następcy wzbogaconego pod tytułem ogólnym, czyli jego spadkobiercy
3) Trzecia grupa jest grupą wyjątkową, gdyż obejmuje osoby, na rzecz których wzbogacony bezpłatnie rozporządził uzyskaną korzyścią.
Wyłączenie zwrotu
W KC znajdziemy także przypadki, kiedy wzbogacenie nie podlega zwrotowi. Nastąpi to w przypadku, kiedy bezpodstawne wzbogacenie polega na nienależnym świadczeniu, chodzi o sytuacje:
1) Świadomości braku zobowiązania (przez spełniającego).
2) Spełnienia świadczenia, które czyni zadość zasadom współżycia społecznego.
3) Spełnienia świadczenia w celu zadośćuczynienia przedawnionemu roszczeniu.
4) Spełnienia świadczenia niewymagalnego.
Bogaty dorobek orzecznictwa wskazuje na fakt, że bezpodstawne wzbogacenie to konstrukcja ważna i przydatna w praktyce. Dlatego tak warto znać jej zasady.
