Zwłoka dłużnika

Zwłoka dłużnika

Pojęcie

 

Zwłoka dłużnika została unormowana w tytule VII dziale II i III zobowiązań k.c. Jest więc ona jednym z rodzajów niewłaściwego wykonania zobowiązania, które rodzi odpowiedzialność kontraktową dłużnika będącego w zwłoce.

Pojęcie zwłoki zostało określone w art. 476 k.c. i należy je odróżnić od pojęcia opóźnienia również unormowanego w tym tytule. Żeby mówić o zwłoce dłużnika muszą zostać spełnione następujące przesłanki:

– dłużnik nie spełnia świadczenia w terminie, lub jeżeli termin nie jest oznaczony, gdy nie spełnia świadczenia niezwłocznie po wezwaniu przez wierzyciela, tak więc musi być ono wymagalne

– dłużnik musi ponosić odpowiedzialność za niespełnienie swojego świadczenia w terminie, czyli można mu przypisać winę lub winę w wyborze na podstawie art. 474 k.c.

Druga z tych przesłanek odróżnia zwłokę od opóźnienia. Jak stanowi art. 476 zd. 2 k.c. „Nie dotyczy to wypadku, gdy opóźnienie w spełnieniu świadczenia jest następstwem okoliczności, za które dłużnik odpowiedzialności nie ponosi.” Z opóźnieniem nie będą się łączyć skutki przewidziane dla zwłoki poza jednym wyjątkiem (odsetki) o czym dalej. Należy w tym miejscu zaznaczyć, że ustawodawca w art. 476 k.c. konstruuje domniemanie prawne wzruszalne, że dłużnik spóźniając się ze świadczeniem zawsze jest w zwłoce. Na dłużniku spoczywa więc ciężar obalenia tego domniemania.

 

Skutki prawne zwłoki

 

Gdy świadczenie staje się wymagalne zaczyna biec termin przedawnienia, (art. 118 k.c. – 10 lat lub 3 lata przy świadczeniach okresowych lub świadczeniu związanym z prowadzeniem działalności gospodarczej, o ile przepisy szczególne nie stanowią inaczej) co po jego upływie powoduje to, że dłużnik może uchylić się od jego spełnienia. Tak więc w interesie wierzyciela leży jak najszybsze uzyskanie należnego mu świadczenia. Może on więc po upływie terminu nadal domagać się spełnienia świadczenia i skorzystać przy tym z drogi sądowej. Ponadto może on żądać naprawienia szkody wynikłej ze zwłoki. Art. 361§2 k.c. stanowi, że szkoda obejmuje straty oraz korzyści, które wierzyciel mógł osiągnąć. Z racji tego, że dłużnik spóźnia się jedynie z wykonaniem zobowiązania szkoda będzie z reguły mniejsza niż w przypadku jego niewykonania.

Gdy dłużnik oferuje wierzycielowi spóźnione świadczenie, ten nie ma z reguły możliwości nieprzyjęcia go i żądania odszkodowania za niewykonanie zobowiązania. Wyjątek stanowi art. 477§2 k.c., kiedy to wierzyciel może świadczenia nie przyjąć i żądać naprawienia szkody wynikłej z niewykonania zobowiązania. Przesłanką w tym wypadku jest to, że „świadczenie utraciło dla wierzyciela całkowicie lub w przeważającym stopniu znaczenie”, co powinien udowodnić gdyż jak stanowi art. 6 k.c. „Ciężar udowodnienia faktu spoczywa na osobie, która z faktu tego wywodzi skutki prawne”.

 

Skutki prawne zwłoki przy zobowiązaniach ze świadczeniem

oznaczonym co do tożsamości

 

Art. 478 k.c. wprowadza wyjątkowe skutki zwłoki związane z przedmiotem świadczenia jakim jest rzecz oznaczona co do tożsamości. Stanowi on: „Jeżeli przedmiotem świadczenia jest rzecz oznaczona co do tożsamości, dłużnik będący w zwłoce odpowiedzialny jest za utratę lub uszkodzenie przedmiotu świadczenia, chyba że utrata lub uszkodzenie nastąpiłoby także wtedy, gdyby świadczenie zostało spełnione w czasie właściwym.” Odpowiedzialność dłużnika zostaje tu rozszerzona i obejmuje także przypadek i działanie siły wyższej. Jest to swoista kara za niedotrzymanie terminu świadczenia. Dłużnik może bronić się udowadniając, że utrata lub uszkodzenie nastąpiłyby także wtedy, gdyby świadczenie zostało spełnione w czasie właściwym, co niekiedy jest trudne. Dobrym przykładem może być powódź, która zalała jednocześnie gosp. rolne dłużnika i wierzyciela, niszcząc np. kombajn stojący na posesji dłużnika i będący przedmiotem świadczenia, z którym jest w zwłoce. Gdyby znajdował się wówczas u wierzyciela również zostałby zniszczony przez wodę.

 

Odsetki od kwoty dłużnej jako skutek zwłoki albo opóźnienia

 

Podczas gdy art. 478 k.c. dotyczy przedmiotów oznaczonych co do tożsamości, art. 481 k.c. mówi o świadczeniach pieniężnych. Ustawodawca posługuje się w nim terminem „opóźnienie”, tak więc normuje on również sytuację dłużnika nie ponoszącego odpowiedzialności za niespełnienie świadczenia w terminie.

Art. 481 k.c. stanowi „ §1.Jeżeli dłużnik opóźnia się ze spełnieniem świadczenia pieniężnego, wierzyciel może żądać odsetek za czas opóźnienia, chociażby nie poniósł żadnej szkody i chociażby opóźnienie było następstwem okoliczności, za które dłużnik odpowiedzialności nie ponosi.

§2.Jeżeli stopa odsetek za opóźnienie nie była z góry oznaczona, należą się odsetki ustawowe. Jednakże gdy wierzytelność jest oprocentowana według stopy wyższej niż stopa ustawowa, wierzyciel może żądać odsetek za opóźnienie według tej wyższej stopy.

§3.W razie zwłoki dłużnika wierzyciel może nadto żądać naprawienia szkody na zasadach ogólnych.”

Odsetek za opóźnienie można dochodzić nawet gdy umowa nic o tym nie mówi, wówczas należą się odsetki ustawowe ustalone przez Rade Ministrów w drodze rozporządzenia( Rozporządzenie Rady Ministrów z 4 grudnia 2008 r. w sprawie określenia wysokości odsetek ustawowych (Dz.U. nr 220, poz. 1434)), na podstawie delegacji ustawowej zawartej w art. 359 §3 k.c. Ich obecna wysokość to 13% w skali rocznej. Problematykę zmiany wysokości odsetek na niekorzyść dłużnika, po ich zasądzeniu, rozwiązał SN stanowiąc: „Po uprawomocnieniu się wyroku zasądzającego należność główną wraz z obowiązującymi w dacie orzekania ustawowymi odsetkami zwłoki dopuszczalne jest dochodzenie dalszych, wyższych odsetek zwłoki określonych w rozporządzenia Rady Ministrów wydanym po dacie prawomocnego osądzenia sprawy.”(Uchwała SN z dnia 8 maja 1990 r., sygn. III CZP 20/90). Jak wynika z art. 481 §3 k.c. wierzyciel może żądać poza odsetkami również naprawienia szkody na zasadach ogólnych, przy czym łączna suma wynikająca z odszkodowania i odsetek za opóźnienie nie może być wyższa niż szkoda jaką poniósł wierzyciel (por. SN z 28 kwietnia 1958 roku, II CR 460/57, OSN 1959, nr 2, poz. 53).

 

Uprawnienie wierzyciela do nabycia rzeczy oznaczonej co do gatunku na koszt dłużnika

 

Powyższe uprawnienie normuje art. 479 k.c., który stanowi: „Jeżeli przedmiotem świadczenia jest określona ilość rzeczy oznaczonych tylko co do gatunku, wierzyciel może w razie zwłoki dłużnika nabyć na jego koszt taką samą ilość rzeczy tego samego gatunku albo żądać od dłużnika zapłaty ich wartości, zachowując w obu wypadkach roszczenie o naprawienie szkody wynikłej ze zwłoki.” Warunkiem realizacji tego uprawnienia jest to, że świadczenie musi być oznaczone co do gatunku. Wierzyciel może wówczas zrezygnować z roszczenia o wykonanie świadczenia i nabyć na koszt dłużnika taką samą ilość rzeczy oznaczonych co do gatunku, przy czym jeżeli w umowie z dłużnikiem nie określono jakości rzeczy jakie ten miał świadczyć, wierzyciel może nabyć rzeczy jedynie średniej jakości (por. art. 357 k.c.). Alternatywą jest żądanie od dłużnika zapłaty równowartości tych rzeczy. Należy zauważyć, że przepis nie stawia na wierzycielu wymogów związanych z przeznaczeniem tych pieniędzy, tak więc nie musi on koniecznie za nie zakupić rzeczy będących świadczeniem do jakiego zobowiązał się dawny dłużnik. Ustawodawca pozwala zastosować ten artykuł obok roszczenia o naprawienie szkody wynikłej ze zwłoki. Do realizacji uprawnień z tego artykułu nie jest potrzebna zgoda sądu.

 

Wykonanie zastępcze

 

W niektórych wypadkach, za zgodą sądu, wierzyciel może skorzystać z wykonania zastępczego na koszt dłużnika. Stanowi o tym art. 480 k.c. normujący:

– zwłokę dłużnika w wykonaniu zobowiązania polegającego na czynieniu (§1)

– żądanie wierzyciela do upoważnienia do usunięcia na koszt dłużnika wszystkiego co ten wbrew umowie uczynił (§2)

Zgoda sądu jest w tych wypadkach obligatoryjna chyba, że zajdzie nagły wypadek (art.480 §3 k.c.). Definicja nagłego wypadku nie została w przepisie zawarta. Przyjmuje się w doktrynie, że jest to pewna sytuacja nadzwyczajna, której zaistnienie jest zagrożeniem dla zdrowia, życia lub może powodować znaczące straty materialne. Poza możliwością wykonania zastępczego, wierzyciel może dochodzić od dłużnika naprawienia szkody wynikłej ze zwłoki.

 

Zwłoka w umowach wzajemnych

 

Szczególny charakter umów wzajemnych wymusił na ustawodawcy modyfikację instytucji zwłoki w tych umowach. Na wstępie należy wyjaśnić pojęcie umowy wzajemnej. Robi to art. 487 §2 k.c. stanowiąc: „Umowa jest wzajemna, gdy obie strony zobowiązują się w taki sposób, że świadczenie jednej z nich ma być odpowiednikiem świadczenia drugiej.” W doktrynie powszechnie się uważa, że nie chodzi tu równowartość obu świadczeń pod względem ekonomicznym, mają być one zaś odpowiednie sobie w sensie subiektywnym, czyli w mniemaniu stron. Do umów wzajemnych można zaliczyć takie umowy nazwane jak umowa sprzedaży czy umowa o dzieło.

Do działu III normującego wykonanie i skutki niewykonania zobowiązań z umów wzajemnych stosuje się przepisy działu wcześniejszego tak więc w przypadku zwłoki w tychże umowach przysługują wierzycielowi wobec dłużnika opisane wcześniej uprawnienia. Zwłokę w tych umowach regulują ponadto art. 491 k.c. i 492 k.c.

Art. 491 § k.c. stanowi: ”Jeżeli jedna ze stron dopuszcza się zwłoki w wykonaniu zobowiązania z umowy wzajemnej, druga strona może wyznaczyć jej odpowiedni dodatkowy termin do wykonania z zagrożeniem, iż w razie bezskutecznego upływu wyznaczonego terminu będzie uprawniona do odstąpienia od umowy. Może również bądź bez wyznaczenia terminu dodatkowego, bądź też po jego bezskutecznym upływie żądać wykonania zobowiązania i naprawienia szkody wynikłej ze zwłoki.” Przepis ten pozwala stronie nie będącej w zwłoce na odstąpienie od umowy, w przypadku gdy strona będąca w zwłoce, po upływie dodatkowego terminu wyznaczonego do zrealizowania zobowiązania, tego nie uczyniła. Jednak gdy strony umownie zastrzegły możliwość odstąpienia od umowy w przypadku zwłoki, wyznaczenie dodatkowego terminu nie jest konieczne (art.492 §2). Art. 491 § 2 stosuje się gdy świadczenia obu stron są podzielne: „ Jeżeli świadczenia obu stron są podzielne, a jedna ze stron dopuszcza się zwłoki tylko co do części świadczenia, uprawnienie do odstąpienia od umowy przysługujące drugiej stronie ogranicza się, według jej wyboru, albo do tej części, albo do całej reszty nie spełnionego świadczenia. Strona ta może odstąpić od umowy w całości, jeżeli wykonanie częściowe nie miałoby dla niej znaczenia ze względu na właściwości zobowiązania albo ze względu na zamierzony przez nią cel umowy, wiadomy stronie będącej w zwłoce.”

Polecane

Najnowsze