Przepis art. 72 Kodeksu Postępowania Cywilnego (dalej: kpc) precyzuje, iż współuczestnictwo procesowe polega ma występowaniu w charakterze danej strony kilku podmiotów.
W doktrynie postępowania cywilnego dokonuje się różnych podziałów współuczestnictwa. Ze względu na fakt, po której stronie występuje wielość podmiotów mówimy odpowiednio o współuczestnictwie czynnym – jeśli po stronie powodowej i biernym – jeśli po stronie pozwanej. Z kolei współuczestnictwo pierwotne zachodzi już w chwili wszczęcia procesu – wytoczenia powództwa, zaś współuczestnictwo następcze zachodzi w toku postępowania.
Istnieje również podział na współuczestnictwo materialne i formalne, jednolite i zwykłe oraz konieczne i dobrowolne. To właśnie kwalifikacja współuczestnictwa jako jednego z wymienionych w poprzednim zdaniu typów wywiera największe skutki dla przebiegu postępowania procesowego.
Współuczestnictwo materialne i formalne
Ze współuczestnictwem materialnym mamy do czynienia w sytuacji gdy spełniona jest jedna z dwóch alternatywnych przesłanek:
– przedmiotem sporu są prawa i obowiązki wspólne dla współuczestników np. zobowiązanie solidarne, współwłasność;
– przedmiotem sporu są prawa i obowiązki oparte na tej samej podstawie faktycznej i prawnej np. kilku pracowników zawarło z pracodawcą umowę o odpowiedzialności za mienie powierzone im łącznie – powództwo o zasądzenie odszkodowania może być wytoczone przeciwko im wszystkim.
Współuczestnictwo materialne charakteryzuje się tym, iż istnieje jeden przedmiot sporu. Jeśli uzasadniona jest właściwość kilku sądów – powód może wybrać, przed którym sądem będzie toczyło się postępowanie (art. 43 § 1 kpc).
Z kolei współuczestnictwo formalne zachodzi gdy przedmiotem sporu są prawa i obowiązki oparte na jednakowej, takiej samej podstawie faktycznej i prawnej. Jako przykład można wskazać kilku poszkodowanych w wypadku komunikacyjnym występujących o zasądzenie odszkodowania. W przeciwieństwie do współuczestnictwa materialnego liczba uczestników po jednej stronie odpowiada liczbie przedmiotów sporu. Przy czym sąd musi być właściwy rzeczowo i miejscowa dla każdego z roszczeń z osobna i dla wszystkich łącznie (art. 72 §1 p. 2 kpc).
Współuczestnictwo jednolite i zwykłe
Przepis art. 73 § 2 § 2 wskazuje, że gdy z istoty spornego stosunku prawnego lub z przepisu ustawy wynika, że wyrok dotyczyć ma niepodzielnie wszystkich współuczestników współuczestnictwo określamy jako jednolite. Zatem chodzi o sytuację, w której wyrok będzie wywierał dla każdego ze współuczestników taki sam skutek. W takim wypadku czynności procesowe współuczestników działających są skuteczne wobec pozostałych, niedziałających. Przy czym do zawarcia ugody, zrzeczenia się roszczenia albo uznania powództwa potrzeba zgody wszystkich współuczestników. Należy zaznaczyć, iż współuczestnictwo jednolite jest zawsze współuczestnictwem materialnym. Natomiast współuczestnictwo nie kwalifikujące się jako jednolite jest współuczestnictwem zwykłym (może być materialnym lub formalnym).
Przepisy regulujące postępowanie dowodowe wyłączają z kręgu świadków współuczestników jednolitych.
Współuczestnictwo dobrowolne i konieczne.
Współuczestnictwo konieczne zachodzi w wypadku gdy z istoty spornego stosunku prawnego lub przepisu prawa, wynika że po danej stronie musi wystąpić więcej niż jeden podmiot, dobrowolne zaś w sytuacji gdy istnieje taka fakultatywna możliwość. W zasadzie jest tak, że współuczestnictwo konieczne pokrywa się z współuczestnictwem jednolitym, jednakże zdarza się również, że współuczestnictwo o charakterze dowolnym będzie jednocześnie kwalifikowało się jako jednolite. Ponadto ustawodawca wskazuje w art. 72 § 2 i 3 kpc, iż w przypadku gdy po stronie pozwanej (w. bierne) występuje współuczestnictwo konieczne albo materialne dowolne i zachodzą okoliczności uzasadniające rozpoznanie sprawy w postępowaniu odrębnym – sprawa podlega rozpoznaniu w postępowaniu zwykłym.
Skutki prawne wielości podmiotów po jednej ze stron procesowych
Art. 73 § 1 kpc stanowi, iż każdy uczestnik działa w procesie we własnym imieniu. W przypadku współuczestnictwa jednolitego – o czym była wcześniej mowa – skuteczność podejmowanych czynności przez jeden z podmiotów jest rozszerzona na pozostałych współuczestników (z wyjątkiem ugody, zrzeczenia się roszczenia, uznania powództwa – brak zgody pozostałych uczestników implikuje bezskuteczności czynności również w stosunku do działającego). Pewien wyjątek od zasady, iż każdy ze współuczestników działa we własnym imieniu i na własną rzecz stanowi również regulacja, zgodnie z którą przy współuczestnictwie materialnym zwykłym sąd rozpoznający środek zaskarżenia w postaci apelacji albo zażalenia może uczynić to także na rzecz współuczestników, którzy nie wnieśli środka zaskarżenia.
Odpowiednie stosowanie przepisów o współuczestnictwie
W przypadku gdy prokurator (lub inny podmiot działający na tych samych zasadach co prokurator) wytoczył powództwo, a następnie wstąpił do procesu w charakterze powoda – stosujemy odpowiednio przepisy o współuczestnictwie jednolitym. Podobne odesłanie do odpowiedniego zastosowania przepisów o uczestnictwie ustawodawca przewidział w przypadku podmiotowej zmiany powództwa oraz interwencji ubocznej, w stosunkach między interwenientem stroną.