Ustrojodawca w art. 178 ust. 1. Konstytucji RP ustanowił, iż sędziowie w sprawowaniu swojego urzędu są niezawiśli i podlegają tylko Konstytucji oraz ustawom. Zapis ten ma na celu zabezpieczyć sędziów od wszelkich ingerencji ze strony wpływów politycznych, innych organów władzy czy osób trzecich. Warto wspomnieć w tym miejscu o innym ważnym zapisie Konstytucji, który zapewnia każdemu obywatelowi prawo do rozpoznania sprawy przez niezawisły i bezstronny sąd, co również zapewnia art. 6 Konwencji o Ochronie Praw Człowieka i Podstawowych Wolności
Stąd też zgodnie z łacińską paremią – Nemo iudex in causa sua – Nikt nie może być sędzią w swojej sprawie – polskie prawo dopuszcza wyłączenie sędziego od rozpoznania sprawy, w sytuacji gdy jego udział w sprawie dawałby podstawy ku temu by sądzić, że zasada bezstronności mogłaby być złamana. Kodeks postępowania cywilnego dopuszcza dwa rodzaje wyłączenia sędziego: z mocy ustawy (iudex inhabilis) i na wniosek strony (iudex suspectus).
Na mocy art. 48 § 1. wyłączenie sędziego z mocy ustawy następuje:
- w sprawach, w których jest stroną lub pozostaje z jedną ze stron w takim stosunku prawnym, że wynik sprawy oddziaływa na jego prawa lub obowiązki;
- w sprawach swego małżonka, krewnych lub powinowatych w linii prostej, krewnych bocznych do czwartego stopnia i powinowatych bocznych do drugiego stopnia;
- w sprawach osób związanych z nim z tytułu przysposobienia, opieki lub kurateli;
- w sprawach, w których był lub jest jeszcze pełnomocnikiem albo był radcą prawnym jednej ze stron;
- w sprawach, w których w instancji niższej brał udział w wydaniu zaskarżonego orzeczenia, jako też w sprawach o ważność aktu prawnego z jego udziałem sporządzonego lub przez niego rozpoznanego oraz w sprawach, w których występował jako prokurator.
§ 2. Powody wyłączenia trwają także po ustaniu uzasadniającego je małżeństwa, przysposobienia, opieki lub kurateli.
§ 3. Sędzia, który brał udział w wydaniu orzeczenia objętego skargą o wznowienie, nie może orzekać co do tej skargi
Drugi rodzaj wyłączenia sędziego (iudex suspectus) polega na tym, że sędzia zostaje wyłączony na swój wniosek lub wniosek strony, niezależnie od przyczyn wymienionych w art. 48 § 1 kpc. Taki wniosek może być złożony w sytuacjach, które obiektywnie mogą wywołać podejrzenie o niezachowaniu bezstronności przez sędziego. Zgłasza się go na piśmie lub ustnie do protokołu w sądzie, w którym sprawa obecnie się toczy. Przy czym należy uprawdopodobnić przyczyny wyłączenia. Art. 51 nakłada na sędziego obowiązek powiadomienia sądu zachodzących okolicznościach, które uzasadniają jego wyłączenie i wstrzymać się od udziału w sprawie.
Przy interpretacji tego przepisu rodzą się duże wątpliwości, przy określeniu okoliczności, które mogłyby wzbudzić obawę o niezachowanie bezstronności sędziego w danej sprawie. Okoliczności te należy oceniać pod kontem stosunków osobistych natury emocjonalnej, które mogą łączyć strony z sędzią jak np. pokrewieństwo, czy np. wspólne powiązanie majątkowe czy kredytowe. W jednym z orzeczeń Sąd Najwyższy, podkreślił, że przepis ten ma miejsce w polskim porządku prawnym z uwagi na interes wymiaru sprawiedliwości, który mógłby ucierpieć, gdyby w sprawie istniały wątpliwości co do braku bezstronności sędziego. Dlatego też tych okoliczności nie można interpretować zbyt wąsko.
W sytuacji wniesienia wniosku postanowienie wydaje sąd w składzie trzech sędziów zawodowych, przy czym Ustawodawca nakłada na sędziego obowiązek złożenia stosownego wyjaśnienia, którego wniosek dotyczy. Autorytet moralny sędziego przemawia za wiarygodnością złożonego wyjaśnienia i jeżeli strona żądająca wyłączenia zaprzecza jego prawdziwości, obowiązana jest wskazać i udowodnić okoliczności, które by podważały wiarygodność oświadczenia sędziego. Post. SN z 25.08.1971 r., I CZ 121/71, OSNCP 1972/3/55.
W sytuacji gdy strona ponownie złoży wniosek o wyłączenie sędziego oparty na tych samych okolicznościach lub wniosek, który jest oczywiście bezzasadny podlega on odrzuceniu bez obowiązku składania wyjaśnień przez sędziego, którego wniosek dotyczy. Postanowienia te mogą być wydane na posiedzeniu niejawnym.
Na podsumowanie należy stwierdzić, że instytucja wyłączenia sędziego, tak ta z mocy ustawy jak i ta na wniosek ma na celu zachowanie bezstronnego przebiegu procesu, jak również dbanie o dobre imię wymiaru sprawiedliwości.
