Prawidłowe powierzenie mienia
Mienie powierzone z obowiązkiem zwrotu lub wyliczenia się to zwykle przedmioty, których pracownicy używają przy wykonywaniu pracy. Zgodnie z art. 124 § 1 i 2 k.p. mogą to być:
1) pieniądze, papiery wartościowe lub kosztowności,
2) narzędzia i instrumenty lub podobne przedmioty, a także środki ochrony indywidualnej oraz odzież i obuwie robocze,
3) inne powierzone pracownikowi mienie z obowiązkiem zwrotu lub wyliczenia się.
Warunkiem odpowiedzialności pracownika jest prawidłowe powierzenie mienia. Pracodawca powinien umożliwić pracownikowi obejrzenie rzeczy, zbadanie jej, sprawdzenie, ile i jakiej jakości jest powierzane mu mienie (stan ilościowy i jakościowy). Istotne, by „powierzenie mienia nastąpiło w taki sposób, aby pracownik wszedł w jego rzeczywiste posiadanie i mógł nim dysponować w warunkach zapewniających możliwość zabezpieczenia mienia przed dostępem osób nieupoważnionych i utrzymania mienia w stanie zgodnym z jego przeznaczeniem, a następnie dokonać jego zwrotu lub wyliczyć się z niego (wyrok Sądu Najwyższego z dnia 3 grudnia 1981 r., sygn. akt. IV PR 350/81)”.
W odpowiednim terminie pracownik ma obowiązek zwrócić rzecz (np. ubranie robocze, narzędzia) lub wyliczyć się z powierzonego mienia (np. gdy pracownikowi zostały powierzone pieniądze na zakup towaru, to w takiej sytuacji jest on obowiązany dostarczyć pracodawcy zakupiony towar).
Ciężar dowodu
Pracodawca nie musi udowadniać, że szkoda powstała z winy pracownika oraz jest wynikiem niewykonania lub nienależytego wykonania obowiązku zwrotu lub wyliczenia się z powierzonego mienia, ponieważ w tym zakresie przyjmuje się domniemanie, że brak zwrotu lub wyliczenia się nastąpił z winy pracownika. Na nim zaś spoczywa ciężar wykazania, że niedobór powstał z przyczyn od niego niezależnych, np.:
– pracodawca nie zapewnił odpowiedniego zabezpieczenia mienia,
– wskutek działań osób trzecich (w tym innych pracowników), którym nie można było zapobiec (np. kradzież),
– z przyczyn losowych.
Pracownik nie ponosi odpowiedzialności w takim zakresie, w jakim pracodawca lub inna osoba przyczyniła się do powstania lub zwiększenia szkody. Pracownik nie odpowiada również za szkody, jeżeli działał w granicach dopuszczalnego ryzyka.
Aby przypisać pracownikowi odpowiedzialność za powierzone mienie, między naruszeniem obowiązku zwrotu lub wyliczenia się a szkodą musi występować adekwatny związek przyczynowy, co oznacza, że wyrządzona szkoda jest normalnym (typowym) następstwem niedopełnienia tego obowiązku.
Trzeba jednak podkreślić, że nawet jeśli pracownikowi nie można przypisać winy w nadzorze nad mieniem powierzonym (art. 124 k.p.) lub winy umyślnej (art. 122 k.p.), to wciąż może on ponieść odpowiedzialność na podstawie art. 114 k.p.
Wysokość odszkodowania
Za szkodę wyrządzoną naruszeniem obowiązku zwrotu lub wyliczenia się pracownik ponosi odpowiedzialność w pełnej wysokości (rzeczywista strata (damnum emergens) oraz utracone korzyści (lucrum cessans)). Należy wyraźnie podkreślić, że pracownik płaci odszkodowanie w pełnej wysokości, jeżeli nie zwróci lub nie wyliczy się z powierzonego mienia. Nie chodzi tu o szkodę wynikłą z winy nieumyślnej, która polega na uszkodzeniu mienia lub zmniejszeniu jego wartości. W takim wypadku pracownik odpowiada na zasadach ogólnych, tj. zgodnie z przepisami o ograniczonej odpowiedzialności (art. 114 i nast. k.p.).
Pracodawca może zawrzeć z pracownikiem ugodę, w której zostanie zmniejszona wysokość odszkodowania za szkodę wyrządzoną naruszeniem obowiązku zwrotu lub wyliczenia się z powierzonego mienia. Należy uwzględnić wszystkie okoliczności sprawy, w szczególności stopień winy pracownika oraz jego dotychczasowy stosunek do obowiązków. Wysokość odszkodowania może zmniejszyć również ugoda sądowa lub orzeczenie sądu.
Wspólna odpowiedzialność za mienie powierzone
Mienie może zostać powierzone dwóm lub więcej pracownikom. Wówczas między nimi a pracodawcą musi być zawarta na piśmie (pod rygorem nieważności) umowa o współodpowiedzialności materialnej. Konieczna jest również zgoda wszystkich pracowników na wspólne przyjęcie mienia. Każdorazowa zmiana składu osobowego wymaga zawarcia nowej umowy. Również w tym wypadku mienie powinno zostać przekazane prawidłowo, to znaczy w obecności wszystkich współodpowiedzialnych pracowników, po inwentaryzacji sporządzonej z ich udziałem.
W umowie określa się, w jakiej części odpowiada za powierzone im mienie każdy z pracowników. Pracownik może uwolnić się od odpowiedzialności, jeżeli wykaże, że szkoda została w całości lub w części spowodowana zachowaniem jednego lub kilku współodpowiedzialnych.
1) Z. Kubot, T. Kuczyński, Z. Masternak, H. Szurgacz, Prawo pracy. Zarys wykładu, Warszawa 2010
2) K. Pietruszyńska, Prawo pracy. Informator dla pracodawców, Warszawa 2010