Postępowanie upominawcze jest prowadzone w sprawach, w których powód dochodzi roszczenia pieniężnego, a także w sprawach przewidzianych przepisami szczególnymi. Obecnie nie ma górnej granicy dla dochodzonego roszczenia pieniężnego (istniała ona przed rokiem 2000 i wynosiła 5 000 złotych). Roszczenie nie musi wynikać jedynie ze stosunków obligacyjnych, może na przykład wynikać także z czynów niedozwolonych.
Przepis art. 499 Kodeksu postępowania cywilnego określa, w jakich sytuacjach wydanie nakazu zapłaty w postępowaniu upominawczym jest niedopuszczalne. Chodzi o oczywistą bezzasadność roszczenia określonego w treści pozwu oraz o budzące wątpliwości okoliczności przytoczone w pozwie. Należy zauważyć jak minimalnie sąd bada przesłanki wydania nakazu zapłaty. Nie zostanie on wydany jedynie, gdy już z treści pozwu wynika wyraźnie, że powodowi nie przysługuje prawo żądania od pozwanego określonego świadczenia na podstawie przytoczonych okoliczności faktycznych. Niedopuszczalność wydania nakazu zapłaty występuje także, gdy spełnienie dochodzonego pozwem świadczenia zależy od wcześniejszego spełnienia świadczenia wzajemnego. Jeżeli miejsce pobytu pozwanego nie jest znane albo gdyby doręczenie mu nakazu zapłaty nie mogło nastąpić w kraju, jego wydanie jest również niemożliwe. Należy zwrócić uwagę, że z powyższego zastrzeżenia wynika, iż nie można w postępowaniu upominawczym ustanowić kuratora dla osoby nieobecnej, a także niedopuszczalne jest dokonywanie doręczeń za granicę, nawet, gdy miejsce pobytu danej osoby jest znane.
Nakaz zapłaty jest doręczany pozwanemu wraz z pozwem. Ma on dwa tygodnie od doręczenie mu nakazu na zaspokojenie roszczenia wierzyciela wraz z kosztami postępowania. Powinien on zostać pouczony, że jeżeli nie zgadza się z tym rozstrzygnięciem, w takim samym terminie ma prawo do wniesienia do sądu sprzeciwu. Jeżeli pouczenie tej treści nie zostanie pozwanemu doręczone, wówczas termin dwutygodniowy nie rozpoczyna swojego biegu.
Sprzeciw jest pismem procesowym, dlatego też musi odpowiadać wszystkim jego wymogom. Powinien zawierać oznaczenie sądu, do którego jest skierowany, imię i nazwisko stron, sygnaturę akt sprawy, oznaczenie rodzaju pisma, osnowę oświadczenia, podpis strony i wymienienie załączników. Ponadto pozwany w sprzeciwie powinien wskazać, czy zaskarża nakaz w całości, czy w części (nie można zaskarżyć jedynie części jednego roszczenia), przedstawić zarzuty przeciwko żądaniu pozwu oraz wszelkie okoliczności faktyczne i dowody na ich potwierdzenie. Jeżeli pozew wniesiony został na urzędowym formularzu, należy pamiętać, że sprzeciw powinien również być wniesiony w takiej formie.
Jeżeli do sądu zostanie wniesiony sprzeciw w prawidłowej formie, wówczas nakaz zapłaty traci moc, wyznaczona zostaje rozprawa, na której w trybie zwykłym lub trybie odrębnym sprawa będzie rozpatrywana. Jeżeli sprzeciw nie zostanie wniesiony, nakaz zapłaty ma skutki prawomocnego wyroku. W przypadku, gdy sprzeciw zostanie wniesiony, ale po upływie terminu lub z brakami, które nie zostaną na czas usunięte, sąd odrzuci taki sprzeciw. Wniesienie sprzeciwu wyznacza nowe granice zaskarżenia, w których sprawa będzie rozpatrywana na rozprawie. Po jej zakończeniu zapaść może wyrok uwzględniający powództwo, oddalający powództwo, postanowienie, w którym sąd pozew odrzuci lub postanowienie o umorzeniu postępowania.
Jeżeli już po wydaniu nakazu zapłaty okaże się, że pozwany w chwili wniesienia pozwu nie miał zdolności sądowej, zdolności procesowej albo organu powołanego do jego reprezentowania i braki te (powodujące nieważność postępowania) nie zostały uzupełnione w wyznaczonym terminie, sąd z urzędu uchyli nakaz zapłaty i wyda postanowienie o odrzuceniu pozwu.
W przeciwieństwie do nakazu zapłaty wydanego w postępowaniu nakazowym, nakaz zapłaty w postępowaniu upominawczym nie jest ani tytułem zabezpieczającym, ani tytułem wykonawczym. Nie ma tu zatem możliwości zaspokajania swoich wierzytelności zaraz po wydaniu nakazu zapłaty. W przypadku, gdy powód chciałby zabezpieczyć powództwo musi wystąpić do sądu z osobnym wnioskiem i wykazać istnienie przesłanek z art. 7301 Kodeksu postępowania cywilnego. Podobnie jest z nadaniem nakazowi zapłaty rygoru natychmiastowej wykonalności. Powód musiałby złożyć odpowiedni wniosek wykazując jednocześnie, że opóźnienie w wykonaniu nakazu uniemożliwiłoby lub znacznie utrudniło jego wykonanie albo naraziło go na szkodę.
Postępowanie upominawcze zostało tak ukształtowane, aby uprościć dochodzenie roszczeń, które są w gruncie rzeczy bezsporne. To od pozwanego zależy, czy wda się w spór. Jeżeli rzeczywiście jest dłużnikiem może nie wnieść sprzeciwu i w ciągu dwóch tygodni zaspokoić roszczenie wierzyciela. Jednak nawet kłamliwe wniesienie zarzutów prowadzi do utraty mocy przez nakaz zapłaty, wyznaczenia rozprawy, co znacznie wydłuża czas do zaspokojenia się przez wierzyciela.
Nakaz zapłaty wydany w postępowaniu nakazowym jest od razu tytułem wykonawczym, ponieważ jego wydanie uzależnione jest od przedstawienia przez powoda ściśle określonych dokumentów, które potwierdzają istnienie roszczenia. Są to dokumenty urzędowe, zaakceptowane przez dłużnika rachunki, pisemne oświadczenie dłużnika o uznaniu długu, zaakceptowane przez dłużnika żądanie zapłaty zwrócone przez bank i nie zapłacone z powodu braku środków na rachunku bankowym, weksel, czek, warrant, rewers.
