I. Wygaśnięcie stosunku pracy
Istotą stosunku prawnego, jakim jest stosunek pracy jest fakt, iż praca może być świadczona przez pracownika wyłącznie osobiście, nie może spełniać tego obowiązku za pośrednictwem innej osoby.
Przedmiot i treść stosunku pracy uregulowane są przepisami prawa pracy, a w szczególności kodeksu pracy.
W świetle art. 22 k.p. oraz poglądów doktryny i orzecznictwa do podstawowych cech stosunku pracy należą: dobrowolność zawarcia, odpłatność, osobiste świadczenie pracy, staranność działania i podporządkowanie pracownika w procesie pracy.
II. Świadectwo pracy po zmarłym pracowniku.
W art. 97 § 1 k.p. ustawodawca ustanowił zasadę ogólną, zgodnie, z którą w związku z wygaśnięciem stosunku pracy pracodawca jest obowiązany niezwłocznie wydać świadectwo pracy.
Szczegółową regulację w tym zakresie zawiera rozporządzenie Ministra Pracy i Polityki Socjalnej z dnia 15 maja 1996 r. w sprawie szczegółowej treści świadectwa pracy oraz sposobu jego wydawania i prostowania (Dz.U. z 1996 roku, nr 60, poz. 282). Zgodnie z treścią § 3 wyżej przywołanego rozporządzenia, w razie wygaśnięcia stosunku pracy z powodu śmierci pracownika, pracodawca sporządza świadectwo pracy i włącza je do akt osobowych (zmarłego) pracownika. Śmierć pracownika nie zwalnia zatem pracodawcy od wystawienia (bez uprzedniego wniosku w tym przedmiocie) świadectwa pracy. Z przepisu tego wynika, iż czynności polegające na jego sporządzeniu i włączeniu do akt osobowych zmarłego pracownika należą do obowiązków pracodawcy. Decydujące znaczenie dla powstania obowiązku sporządzenia świadectwa pracy po zmarłym pracowniku ma okoliczność ustania stosunku pracy. Zatem pracodawca powinien sporządzić je niezwłocznie po otrzymaniu informacji o śmierci pracownika, nawet zanim zostanie mu dostarczony odpis aktu zgonu pracownika. Obowiązek ten wynika z ustawy, stąd też pracodawca nie może uzależniać jego wykonania (sporządzenia świadectwa pracy) od dostarczenia mu odpisu tego aktu. Obowiązek wydania przez pracodawcę osobie uprawnionej świadectwa pracy po zmarłym pracowniku aktualizuje się jednak dopiero z chwilą złożenia przez nią stosownego wniosku.
Z wnioskiem o wydanie przez pracodawcę świadectwa pracy może wystąpić członek rodziny zmarłego, a także inne osoba będąca spadkobiercą tego pracownika.
II. Przejście praw majątkowych ze stosunku pracy na członków rodziny zmarłego pracownika według art. 631 § 2 k.p.
Zgodnie z art. 631 § 2 k.p. prawa majątkowe ze stosunku pracy przechodzą po śmierci pracownika, w równych częściach, na małżonka oraz inne osoby spełniające warunki wymagane do uzyskania renty rodzinnej w myśl przepisów o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych. W razie braku takich osób prawa te wchodzą do spadku.
Przedmiotem dziedziczenia po zmarłym pracowniku w myśl art. 922 k.c. w zw. z art. 300 k.p. mogą być wyłącznie prawa i obowiązki o charakterze majątkowym (vide wyrok Sądu Najwyższego z dnia 19 października 1984 roku, sygn. akt I CR 175/84, OSN 1985/8/114).
Z uwagi na to, iż obowiązek osobistego świadczenia pracy takiego charakteru nie posiada, niedopuszczalne jest wstąpienie następców prawnych w stosunek pracy w miejsce zmarłego pracownika.
Do praw majątkowych wynikających ze stosunku pracy zaliczyć w szczególności należy niewypłacone należności przysługujące pracownikowi, takie jak: wynagrodzenie (w tym za pracę w godzinach nadliczbowych), ekwiwalent za urlop (zaległy, bieżący, wypoczynkowy), premie, nagrody (w tym nagrodę jubileuszową), dodatki wyrównawcze, odszkodowanie za przedmioty zniszczone lub uszkodzone w wyniku wypadku przy pracy.
Przepis art. 631 § 2 k.p. dotyczy materii wejścia w konkretne prawa po zmarłym pracowniku, a regulacja ta określa istotne uproszczenie, ,,bo z pominięciem prawa spadkowego zasady realizacji świadczeń wynikających ze stosunku pracy, w którym pozostawał zmarły pracownik na rzecz jego najbliższej rodziny. Realizacja tych świadczeń będzie mogła następować na rzecz małżonka i innych członków rodziny, do których zmarły pracownik przyczyniał się za życia, bez wymogu uprzedniego formalnego oczekiwania przez sąd na spadkowy o stwierdzeniu praw do spadku i podziale tego spadku (vide postanowienie Sądu Apelacyjnego w Katowicach z dnia 11 grudnia 1996 roku, sygn. akt III APz 18/96, OSA 1998/10/40).
Jak to już wyżej podkreślono, przedmiotem dziedziczenia mogą być wszelkie wynikające ze stosunku pracy prawa majątkowe Po śmierci pracownika przechodzą one w równych częściach na małżonka oraz inne osoby spełniające warunki wymagane do uzyskania renty rodzinnej. Krąg osób uprawnionych do renty rodzinnej został określony w art. 67 ustawy z dnia 17 grudnia 1998 roku o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych (Dz.U. z 2004 roku, Nr 39, poz. 353 z późn. zm.).
Przepis art. 631 § 2 k.p. nie obejmuje praw nabywanych samoistnie przez członków rodziny zmarłego pracownika, co dotyczy zwłaszcza prawa do odprawy pośmiertnej (art. 93 k.p.) czy świadczeń powypadkowych. Roszczenie o wypłatę odprawy nie jest roszczeniem ze stosunku pracy,
Reasumując, przesłanki nabycia praw majątkowych ze stosunku pracy po zmarłym pracowniku można skategoryzować jako ogólne, odnoszące się do wszystkich osób uprawnionych, i jako szczególne, odnoszące się do poszczególnych podmiotów należących do kręgu uprawnionych do tychże świadczeń. Jako ogólne przesłanki trzeba wskazać śmierć pracownika oraz pozostawanie pracownika do dnia śmierci w stosunku pracy, jako szczególne zaś śmierć pracownika i istnienie osób uprawnionych do nabycia – pozostałych po pracowniku – świadczeń majątkowych ze stosunku pracy.
Śmierć pracownika powoduje przede wszystkim nabycie przez jego następców prawnych roszczeń wobec pracodawcy.
Ustawodawca nie przewidział żadnej szczególnej formy, w jakiej osoby uprawnione mogą zgłosić do pracodawcy żądanie wypłaty należnych im na podstawie art. 631 § 2 k.p. kwot. Stąd wnosić można, że możliwe jest wystąpienie zarówno z pismem zawierającym żądanie wypłaty, jak i z ustnym żądaniem.
Należy jednak zwrócić uwagę na to, że ustanowiona w art. 631 § 2 k.p. konstrukcja przejścia praw majątkowych ze stosunku pracy po zmarłym pracowniku na uprawnione osoby powoduje zmianę podmiotu uprawnionego do tych praw (pierwotnie uprawniony do nich był pracownik względnie były pracownik, natomiast wskutek jego śmierci uprawnionymi do nich stali się określeni członkowie jego rodziny), nie powodując jednak zmiany podmiotu zobowiązanego do ich zaspokojenia ani zmian samego przedmiotu roszczenia. W konsekwencji, determinuje ona zmianę charakteru stosunku prawnego, z którego wynika ciążący na pracodawcy obowiązek zaspokojenia praw majątkowych ze stosunku pracy. Nie ulega wątpliwości, że nie jest już to stosunek pracy, lecz stosunek prawny nienazwany. Przyjąć można, że jest to stosunek prawny wynikający z następstwa prawnego w zakresie praw majątkowych ze stosunku pracy po zmarłym pracowniku. Powstaje on na mocy art. 631 § 2 k.p. wskutek śmierci pracownika. Wówczas w miejsce pracownika dotychczas uprawnionego do żądania od pracodawcy zaspokojenia praw majątkowych ze stosunku pracy wstępują określeni członkowie jego rodziny i to im po śmierci pracownika przysługuje żądanie skierowane do pracodawcy zaspokojenia tychże praw.
Ustanowiona w art. 631 § 2 k.p. sukcesja praw ze stosunku pracy po zmarłym pracowniku, z punktu widzenia uprawnionych osób, oznacza nabycie tychże praw w sposób translatywny. Wynika to ex definitione z użytego w art. 631 § 2 k.p. sformułowania „przechodzą”. Oznacza to, że na osoby te przejdą tylko takie prawa, które przysługiwały do dnia śmierci pracownikowi, choć niekoniecznie w takiej samej postaci. Sformułowanie „przechodzą” determinuje także i to, że określeni członkowie rodziny zmarłego pracownika nie nabywają na mocy art. 631 § 2 k.p. własnego prawa do żądania od pracodawcy zrealizowania świadczeń majątkowych ze stosunku pracy po zmarłym pracowniku lecz to, że takie prawo przechodzi na nich – w trybie tego przepisu – z pracownika. Nie mają one bowiem charakteru osobistego i w związku z tym nie wygasają wraz ze śmiercią pracownika.
Zdaniem przedstawiciela doktryny M. Święcickiego w stosunku pracy roszczenia są uprawnieniami wtórnymi. W odróżnieniu od uprawnień pierwotnych, które pracownik nabywa przez nawiązanie stosunku pracy i które nie ulegają wyczerpaniu w miarę zaspokajania pracownika, uprawnienia wtórne powstają zgodnie z treścią uprawnień pierwotnych wraz z dopełnianiem przez pracownika świadczenia pracy (lub zajściem zdarzenia równorzędnego), a wygasają wraz z zaspokojeniem pracownika. W stosunku pracy – jako zobowiązaniu trwałym – więź łącząca strony rodzi ponawiające się stale roszczenia. Z uwagi na to, że śmierć pracownika nie powoduje sukcesji stosunku pracy, oraz z uwagi na to, że podmiotem uprawnień pierwotnych może być tylko pracownik, należy przyjąć, iż w ujęciu art. 631 § 2 k.p. po śmierci pracownika na uprawnione osoby przechodzą – używając terminologii M. Święcickiego – „uprawnienia wtórne”.
W związku z powyższym uznać należy, iż lista płac winna zostać wystawiona na pracownika, jako stronę stosunku pracy, a nie na osoby uprawnione, mimo, że wypłata następuje na ich rzecz.
