Cel zachowku
Swoboda testowania stanowi jedną z podstawowych zasad obowiązujących w polskim systemie prawnym. Może to jednak prowadzić do sytuacji, w których interesy osób najbliższych zmarłego zostaną naruszone. Dlatego też celem instytucji zachowku jest ochrona tychże interesów. Wyraża się to poprzez udział w majątku podlegającym spadkobraniu, w sytuacji gdy został sporządzony testament, ale nikt z najbliższej rodziny nie został powołany na spadkobiercę bądź niektórzy zostali pominięci. Ochrona ta jest podyktowana tym, że majątek zmarłego wielokrotnie powstaje również wysiłkiem osób najbliższych.
Uprawnieni do zachowku
Uprawnienie do zachowku wynika z bliskiej więzi jaka łączyła spadkodawcę z uprawnionym. W myśl art.991§1 kodeksu cywilnego (dalej: k.c.) podmiotami uprawnionymi do zachowku są:
zstępni – czyli dzieci zmarłego,
małżonek – osoba, z którą w chwili śmierci spadkodawca pozostawał w związku małżeńskim,
wstępni – rodzice spadkodawcy.
Istotne jest to, że zachowek przysługuje im tylko wtedy, jeśli byliby powołani do spadku z ustawy. Powróćmy zatem do korzeni – zasady przy dziedziczeniu ustawowym są następujące:
1)w pierwszej kolejności dziedziczą dzieci spadkodawcy i jego małżonek. Jeżeli dziecko nie dożyło otwarcia spadku udział ten przypada zstępnym tego dziecka.
2)W przypadku gdy zmarły nie miał dzieci, spadek dziedziczy małżonek i rodzice zmarłego. Jeżeli jedno z rodziców nie dożyło otwarcia spadku, udział ten przypada rodzeństwu spadkodawcy. W przypadku gdy jednak którekolwiek z rodzeństwa nie dożyło otwarcia spadku – jego udział spadkowy przypada jego zstępnym.
W takiej też kolejności najbliższym służy uprawnienie do zachowku. W tym miejscu nadmieniam, że pomijam kwestię dziedziczenia przez samego małżonka, dziadków zmarłego, pasierbów, gminę i Skarb Państwa, gdyż przytoczenie tych zasad byłoby bezprzedmiotowe dla potrzeb tego artykułu.
W wyjątkowych sytuacjach prawo do zachowku może przysługiwać także spadkobiercy, który dochodzi do dziedziczenia. Jeżeli jego udział w spadku jest mniejszy niż zachowek, który by mu przysługiwał gdyby nie dziedziczył, wówczas ma on roszczenie o uzupełnienie zachowku.
Kto nie otrzyma zachowku?
Prawo zabezpieczenia również interesy zmarłego, w taki sposób by osoby, które z pewnych względów nie mogą dziedziczyć nie mogły także móc ubiegać się o zachowek. Do kręgu tych osób należą:
1)osoby, które zostały uznane za niegodne, zrzekły się dziedziczenia albo odrzuciły spadek, przypadający im z mocy ustawy; osoby te są traktowane tak jakby nie dożyły otwarcia spadku;
2)małżonek, który został wyłączony od dziedziczenia – tzn. spadkodawca wystąpił o orzeczenie rozwodu lub separacji z jego winy, a żądanie to jest uzasadnione;
3)osoby, które zostały wydziedziczone.
Kiedy powstaje roszczenie o zachowek?
Zachowek należy się uprawnionemu jeżeli:
wcześniej nie otrzymał od spadkodawcy darowizny odpowiadającej wysokości należnego zachowku,
nie został powołany do spadku,
zmarły nie dokonał zapisu na jego rzecz.
Roszczenie o zapłatę sumy pieniężnej potrzebnej do pokrycia zachowku albo do jego uzupełnienia przysługuje uprawnionemu przeciwko spadkobiercy.
Kto jest zobowiązany do wypłaty zachowku?
a) spadkobiercy
W pierwszej kolejności zobowiązanymi do wypłaty zachowku są spadkobiercy powołani do dziedziczenia. Co do zasady chodzi tu o spadkobierców testamentowych. Odpowiedzialność spadkobiercy jest jednak ograniczona jeżeli sam jest uprawniony do zachowku. Wówczas odpowiada tylko do wysokości nadwyżki przekraczającej jego własny zachowek.
b) obdarowani
Jeżeli otrzymanie zachowku od spadkobierców jest niemożliwe, zobowiązanym do uregulowania roszczeń wynikających z omawianego prawa mogą być także obdarowani, tzn. osoby, które otrzymały od zmarłego darowizny doliczone do spadku. Obdarowani powinni wypłacić uprawnionym sumę pieniężną potrzebną do uzupełnienia zachowku. Obowiązek spoczywający na obdarowanym ogranicza się tylko do sumy wzbogacenia, które nastąpiło na skutek otrzymania darowizny. W przypadku jednak gdy obdarowany sam jest uprawniony do zachowku, odpowiada on tak samo jak spadkobierca – tzn. do wysokości nadwyżki przekraczającej jego własny zachowek. Jeżeli spadkodawca dokonał kilku darowizn, za zachowek odpowiadają wszyscy obdarowani. Nie jest to odpowiedzialność solidarna. Uzależnia się ją od czasu, w jakim darowizna została dokonana. Obdarowany najpóźniej jako pierwszy jest zobowiązany do spełnienia roszczenia. Jeżeli nie jest w stanie, obowiązek ten przechodzi na obdarowanego wcześniej.
Ustawodawca zostawia także pewną furtkę dla obdarowanego. Otóż może on zwolnić się z obowiązku uzupełnienia zachowku, ale musi wówczas wydać przedmiot darowizny uprawnionemu.
