Kilka uwag ogólnych o materialnoprawnym aspekcie ciężaru dowodu w postępowaniu cywilnym

Kilka uwag ogólnych o materialnoprawnym aspekcie ciężaru dowodu w postępowaniu cywilnym

Formalnoprawny a materialnoprawny aspekt ciężaru dowodu

Aby lepiej zrozumieć, jaką funkcję pełni art. 6 k.c. należy na samym początku rozważań odwołać się do rozróżnienia ciężaru dowodu w aspekcie formalnoprawnym i ciężaru dowodu w aspekcie materialnoprawnym. Pierwszy z wymienionych aspektów jest bezpośrednio związany z zasadą dokonywania czynności dowodowych w procesie cywilnym i odnosi się głównie do art. 232 k.p.c. zgodnie z którym strony są obowiązane wskazywać dowody dla stwierdzenia faktów, z których wywodzą skutki prawne, przy czym sąd może dopuścić dowód nie wskazany przez stronę. Aspekt materialnoprawny stanowi zaś normatywną podstawę do wskazania podmiotu, który zostaje obciążony skutkami niedowiedzenia danego faktu.

Typowy a przerzucony ciężar dowodu (w aspekcie materialnoprawnym)

Podział na typowy i przerzucony ciężar dowodu nie ma na celu wskazania istnienia rozróżnienia w przepisach ustawy, lub chociaż w doktrynie , lecz ma posłużyć jako uogólnienie pozwalające wykazać, że istnieje grupa typowych reguł spoczywania ciężaru dowodu, która jest w pewnym sensie wyłączana przez szczególne uregulowania ustawy go przerzucające (obciążające stronę przeciwną).

Typowy ciężar dowodu

Przyjmując za punkt wyjścia podział faktów podlegających udowodnieniu na fakty prawotwórcze, prowatamujące i prawoniweczące (P. Machnikowski [w:] E. Gniewek [red.], Kodeks cywilny. Komentarz., Wydawnictwo C.H. Beck, Warszawa 2011.) zgodnie z art. 6 k.c. należy stwierdzić, że fakty prawotwórcze (czyli takie które powodują powstanie danych skutków) muszą zostać udowodnione przez osobę, która na nie się powołuje, zaś fakty prawotamujące (czyli takie, których zaistnienie powoduje niewywołanie skutków przez dany fakt) oraz prawoniweczące (czyli takie, które powodują ustanie skutków danego faktu) muszą zostać udowodnione przez osobę, która wywodzi swoje racje z ich nieistnienia. Należy przy tym zauważyć, że stwierdzenie, iż dany podmiot „musi” udowodnić jakiś fakt, ma wymiar zobowiązania jedynie w aspekcie celowościowym, gdyż brak inicjatywy w tym zakresie nie będzie skutkował konkretnymi sankcjami prawnymi, lecz jedynie stanem nieudowodnienia wnoszonego faktu, co często będzie prowadziło do przegrania procesu.

Przerzucony ciężar dowodu

Przerzucenie ciężaru dowodu można sprowadzić do miana techniki legislacyjnej, której zastosowanie pozwala w taki sposób zmienić zastosowanie art. 6 k.c., iż udowodnieniu nie będą podlegać dane twierdzenia (fakty), lecz stany im przeciwne. Innymi słowy, strona procesowa nie będzie musiała udowadniać, iż dany fakt miał miejsce, lecz strona przeciwna będzie musiała dowieść, że on nie zaistniał. Polski ustawodawca dokonuje zabiegu wyżej zdefiniowanego przerzucenia ciężaru dowodu poprzez użycie jednego z 4 głównych zabiegów prawodawczych: 1) wprowadzenia domniemania prawnego materialnego 2) wprowadzenie domniemania prawnego formalnego; 3) użycia w konkretnym przepisie zwrotu „w razie wątpliwości”; 4) użycia w konkretnym przepisie zwrotu „chyba, że” (P. Machnikowski [w:] E. Gniewek [red.], Kodeks cywilny. Komentarz., Wydawnictwo C.H. Beck, Warszawa 2011.). Domniemaniem prawnym materialnym jest norma nakazująca uznanie danych faktów za prawdziwe, ze względu na prawdziwość przesłanki uzasadniającej tę tezę. W przypadku ich zastosowania „przesłanka uzasadniająca tezę” musi zostać udowodniona przez osobę wywodzącą skutki prawne z faktu objętego domniemaniem, przy czym strona przeciwna może kwestionować tą podstawę dowodem przeciwnym. Przykładem domniemania prawnego materialnego jest przepis art. 339 k.c., który zobowiązuje domniemywać istnienia posiadania samoistnego w przypadku wykazania faktycznego władztwa nad rzeczą, które to władztwo jest w tym przypadku przesłanką domniemania. Domniemaniem prawnym formalnym jest norma nakazując uznanie danych faktów za prawdziwe, bez względu na jakiekolwiek przesłanki. W tym przypadku osoba wywodząca skutki prawne z twierdzenia objętego domniemaniem nie musi rzecz jasna wykazywać żadnej przesłanki domniemania, przy czym strona przeciwna aby je obalić musi wykazać fałszywość faktu objętego domniemaniem. Przepis art. 7 k.c. jest idealną ilustracją zastosowania przez ustawodawcę w prawie prywatnym domniemania prawnego formalnego. Zgodnie z jego brzmieniem, jeżeli ustawa uzależnia skutki prawne od dobrej lub złej wiary, domniemywa się istnienia dobrej wiary. Przykładem zastosowania omawianego domniemania jest także, występujące już w obrębie prawa karnego, domniemanie niewinności oskarżonego. Poprzez użycie zwrotu „w razie wątpliwości” ustawodawca nie wprowadza stanu „ustawowego” udowodnienia twierdzenie (jak ma to miejsce w przypadku domniemania formalnego), lecz jedynie stanowi dyrektywą, która karze rozstrzygać wszelkie wątpliwości (w tym te spowodowane brakiem dowodów przeciwnych) w określony sposób. Tak na przykład zgodnie z brzmieniem art. 70 § 1 ab initio k.c. w razie wątpliwości co do chwili zawarcia umowy uznaje się, że została ona zawarta w chwili otrzymania przez składającego ofertę oświadczenia o jej przyjęciu. Użycie zaś przez ustawodawcę zwrotu „chyba, że” prowadzi do stanu w którym dane fakty nie podlegają udowodnieniu, zaś ich obalenie wymaga wyraźnego wykazania stanu odmiennego. Właściwym przykładem w tym zakresie jest art. 169 § 1 k.c. w myśl którego jeżeli osoba nie uprawniona do rozporządzania rzeczą ruchomą zbywa rzecz i wydaje ją nabywcy, nabywca uzyskuje własność z chwilą objęcia rzeczy w posiadanie, chyba że działa w złej wierze.

Skutki naruszenia ciężaru dowodu

Skutkami naruszenia ciężaru dowodu w procesie cywilnym, a więc art. 6 k.c. oraz innych przepisów przerzucających ciężar dowodu, jest możliwość podniesienia związanego z tym faktem zarzutu apelacyjnego lub złożenia skargi kasacyjnej.

 

Bibliografia:

1. Dolecki H., Ciężar dowodu w polskim procesie cywilnym, Wydawnictwa Prawnicze PWN, Warszawa 1998.

2. Gniewek E. [red.], Kodeks cywilny. Komentarz., Wydawnictwo C.H. Beck, Warszawa 2011.

3. Morawski L., Wstęp do prawoznawstwa, Towarzystwo Naukowe Organizacji i Kierownictwa, Toruń 2006.

Polecane

Najnowsze