Klauzule abuzywne – na czym polegają i dlaczego są zabronione?
Klauzule abuzywne, nazywane również niedozwolonymi postanowieniami umownymi, w świetle art. 3851 Kodeksu cywilnego, są to postanowienia umowy zawieranej pomiędzy konsumentem a przedsiębiorcą, nie uzgodnione indywidualnie z konsumentem, kształtujące jego prawa i obowiązki w sposób sprzeczny z dobrymi obyczajami, a także rażąco naruszające interesy konsumenta.
Istnieją więc dwie przesłanki abuzywności, a zatem dwa powody, dla których klauzula zostaje uznana za klauzulę niedozwoloną w obrocie półprofesjonalnym (konsument – przedsiębiorca):
- kształtowanie praw i obowiązków konsumenta przez przedsiębiorcę w sposób sprzeczny z dobrymi obyczajami,
- rażące naruszenie interesów konsumenta.
Ponadto, aby konkretne postanowienie umowne mogło być uznane za niedozwolone, konsument nie może mieć rzeczywistego wpływu na postanowienia umowy.
W szczególności odnosi się to do postanowień umowy przejętych z jej wzorca (art. 3851 § 3 Kodeksu cywilnego), a więc nie podlegającym indywidualnym uzgodnieniom i negocjacjom, poprzedzającym zawarcie umowy.
Niedozwolone postanowienia umowne dotyczącą nie tylko umów zawartych bezpośrednio pomiędzy przedsiębiorcą i konsumentem, ale także wzorców umów, w szczególności wykorzystywanych obecnie w sektorach usług: bankowych, finansowych, telekomunikacyjnych i in. (np. ogólne warunki umów dot. otwarcia i prowadzenia rachunku oszczędnościowo-rozliczeniowego w banku).
Pojęcie abuzywności nie dotyczy postanowień umowy określających główne świadczenie stron (np. cena, wynagrodzenie), wtedy gdy zostało sformułowane w sposób jednoznaczny. Domniemywa się wówczas, iż konsument miał rzeczywisty wpływ na dotyczące go bezpośrednio świadczenie np. cenę za sprzedaż samochodu osobowego w wysokości 8 000 zł, a także że postanowienia umowne dotyczące tych istotnych elementów umowy, zostały z konsumentem indywidualnie uzgodnione.
Klauzule niedozwolone – treść
W obecnej regulacji prawnej Kodeksu cywilnego, znajduje się wykaz przykładowych niedozwolonych postanowień umownych. Należy jednak zwrócić szczególną uwagę na fakt, iż wymieniony katalog klauzul nie zawiera konkretnych klauzul uznanych za niedozwolone w ich literalnym brzmieniu, a jedynie wskazuje rodzaje klauzul, które w razie wątpliwości uważa się za niedozwolone, w szczególności gdy:
- klauzule abuzywne wyłączają lub ograniczają odpowiedzialność względem konsumenta za szkody na osobie,
- wyłączają lub istotnie ograniczają odpowiedzialność względem konsumenta za niewykonanie lub nienależyte wykonanie zobowiązania,
- klauzule abuzywne wyłączają lub istotnie ograniczają potrącenie wierzytelności konsumenta z wierzytelnością drugiej strony,
- przewidują postanowienia, z którymi konsument nie miał możliwości zapoznać się przed zawarciem umowy,
- zezwalają kontrahentowi konsumenta na przeniesienie praw i przekazanie obowiązków wynikających z umowy bez zgody konsumenta,
- i inne.
Natomiast Rejestr niedozwolonych klauzul umownych w ich literalnym brzmieniu jest prowadzony przez Urząd Ochrony Konkurencji i Konsumentów.
Konsekwencje stosowania postanowień niedozwolonych
Klauzule niedozwolone zawarte w postanowieniach umownych, ujęte w umowie bądź we wzorcu umowy nie wiążą konsumenta względem przedsiębiorcy, a zatem są wobec konsumenta bezskuteczne. Następuje to z mocy samego prawa (ex lege). Wystarczy więc, aby spełnione były dwie wyżej opisane przesłanki abuzywności. Nie jest konieczne wytoczenie powództwa o uznanie danego postanowienia umownego bądź wzorca umowy za niedozwolony.
Jednakże w celu uniknięcia w przyszłości sporów z przedsiębiorcą, konsument może wytoczyć powództwo o uznanie spornego postanowienia umownego za niedozwolone przed sądem powszechnym.
Istnieje również możliwość uznania przez Sąd Ochrony Konkurencji i Konsumentów w Warszawie spornego postanowienia umownego za niedozwolone, ale pozostaje to wówczas bez związku z konkretną umową pomiędzy przedsiębiorcą X a konsumentem Y, tzw. kontrola abstrakcyjna.
W wyniku toczącego się postępowania o uznanie postanowień umowy za niedozwolone, określonego w przepisach art. 47936 do 47945 Kodeksu postępowania cywilnego, Sąd Ochrony Konkurencji i Konsumentów w Warszawie wydaje wyrok, w którym uznaje klauzulę za niedozwoloną i zakazuje stosowania jej w obrocie pomiędzy przedsiębiorcą i konsumentem.
Klauzula umieszczana jest we wspomnianym już Rejestrze klauzul niedozwolonych. Gdy przedsiębiorca zawrze w umowie bądź we wzorcu umowy klauzulę niedozwoloną, wpisaną do powyższego Rejestru, postanowienie umowne zawierające taką klauzulę jest nieważne (rygor z art. 58 Kodeksu cywilnego).
