Oddzielenie majątków i likwidacja spadku jako instrumenty zabezpieczające interes wierzyciela i spadkobiercy
W systemach prawnych można wskazać dwie instytucje, które mają na celu ochronę wierzycieli spadkowych oraz spadkobierców. Są to: oddzielenie majątków i likwidacja spadku, która najczęściej poprzedzana jest postępowaniem konwokacyjnym. Oddzielenie majątków polega na wyodrębnieniu wszystkich składników majątkowych należących do spadku, które przeznaczone zostaną na zaspokojenie wierzycieli. Kolejnym etapem jest likwidacja spadku, która poprzedzona jest postępowaniem konwokacyjnym- czyli zwołaniem wszystkich wierzycieli spadkowych w celu ustalenia jakie wierzytelności spadkobierca jest zobowiązany zaspokoić. W przypadku zastosowania tej konstrukcji niezgłoszenie się wierzyciela powoduje utratę przez niego możliwości późniejszej realizacji przysługujących praw.
Sytuacja spadkobiercy w regulacji Kodeksu Cywilnego
Na gruncie polskiego prawa cywilnego spadkobierca ma kilka możliwości do wyboru, jak zaspokoić wierzycieli. Po pierwsze może spłacać długi spadkowe nie czekając na żądania wierzycieli. Powinien opierając się na spisie inwentarza porównać stan czynny spadku ze stanem biernym i ustalić granice swojej odpowiedzialności jeżeli długi spadkowe przewyższają stan czynny spadku. Ponadto spadkobierca powinien ustalić czy za poszczególne długi dopowiada rzeczowo, osobiście czy są to może długi, które mają być zaspokojone w pierwszej kolejności (np. zaległe świadczenia alimentacyjne). Warto również zauważyć, że niedokonanie tych czynności przez spadkobiercę nie jest pozostaje bez sankcji, gdyż nie ma przepisu, który wyraźnie regulowałby odpowiedzialność spadkobiercy z tytułu niewykonania swoich obowiązków. Kolejnym rozwiązaniem jakie może być zastosowane polega na wytoczeniu przez wierzyciela powództwa przeciwko spadkobiercy odpowiadającemu w sposób ograniczony. Jeżeli spadkobierca już w tym momencie zdaje sobie sprawę z tego, że stan bierny przewyższa stan czynny spadku może się powołać na okoliczność swojej ograniczonej odpowiedzialności przed sądem. W takiej sytuacji sąd uwzględni powództwo w odpowiedniej części, a w pozostałej wykraczającej poza wartość stanu czynnego spadku oddalone.
Ochrona spadkobiercy na gruncie art. 1032 § 1 k.c.
W kodeksie cywilnym znajduje się jedyne uregulowanie, które ma na celu ochronę spadkobiercy przyjmującego spadek z dobrodziejstwem inwentarza. Jest to artykuł 1032 § 1, który stanowi, że spadkobierca ponoszący ograniczoną odpowiedzialność za długi spadkowe, który spłacił niektóre długi spadkowe, nie wiedząc o istnieniu innych długów, ponosi odpowiedzialność za niespłacone długi do wysokości różnicy między wartością ustalonego w inwentarzu stanu czynnego spadku a wartością świadczeń spełnionych na zaspokojenie długów, które spłacił. Ten przepis niewątpliwie chroni spadkobiercę, jednocześnie jednak nadwątla sytuację wierzyciela, którego wierzytelność nie była znana spadkobiercy. Ponadto nie nakłada na spadkobiercę żadnego obowiązku poczynienia starań zmierzających do ustalenia grona wierzycieli. Powyższe uwagi prowadzą do wniosku, że jeżeli spadkobierca zużył całą wartość stanu czynnego spadku na pokrycie znanych mu wierzytelności, zostaje zwolniony z odpowiedzialności względem wierzycieli mu nieznanych.
Ochrona wierzyciela na gruncie art. 1032 § 2 k.c.
Powołując się na artykuł 1032 § 2 spadkobierca, który spłacił niektóre długi spadkowe wiedząc o istnieniu innych długów, ponosi za niespłacone długi odpowiedzialność ponad wartość stanu czynnego spadku do takiej wartości w jakiej byłby zobowiązany je zaspokoić gdyby należycie spłacał wszystkie długi. Uregulowanie to ma chronić interes wierzyciela, którego roszczenie nie zostało zaspokojone mimo, że spadkobierca wiedział o jego istnieniu. Ochrona ta zdaniem przedstawicieli doktryny jest niewystarczająca, bowiem zaostrzona odpowiedzialność spadkobiercy zależy od jego wiedzy o istnieniu innych długów. Nadal toczą się spory, czy chodzi zaostrzoną odpowiedzialność rodzi fakt, że spadkobierca nie uzyskał wiedzy o długach wskutek niedbalstwa czy nawet niedołożenia należytej staranności. Należy mieć na uwadze, że w ustawie nie nałożono na spadkobiercę obowiązku ustalenia stanu biernego spadku, dlatego ciężko jest wywodzić sankcje z tego tytułu. Dlatego też interpretacja rozszerzająca tego przepisu powinna być zastosowana w sposób bardzo ostrożny. Jednak bezsprzecznie należy uznać, że spadkobierca odpowiadający za długi w sposób ograniczony powinien zachować minimum staranności w ramach którego można umieścić obowiązek zorientowania się w stanie biernym spadku, o ile oczywiście nie wymaga to podjęcia jakichś szczególnie uciążliwych działań, takich jak na przykład umieszczenie apelu w mediach w którym spadkobierca wzywa do zgłoszenia się wierzycieli.
Podsumowanie
Obecny stan prawny nie pozwala na wystarczające zabezpieczenie ani spadkobiercy ani wierzycieli spadkowych. Rozsądną konstrukcją pozwalającą obu stronom na zorientowaniu się w stanie czynnym biernym spadku, a tym samym określenie granic odpowiedzialności spadkobiercy i ustalenie kolejności spłacania długów jest postępowanie konwokacyjne, które po niezakłóconym przebiegu gwarantuje jasność sytuacji i ochronę stron postępowania.
