Specyfika i nietypowość problematyki przeniesienia akcji pojawia się w sytuacji, gdy jest ona przedmiotem obrotu publicznego. Akcja dopuszczona do zorganizowanego systemu obrotu musi ulec dematerializacji. Proces ten polega na całkowitej rezygnacji z materialnego substratu akcji. Nabiera on charakteru obligatoryjnego dla spółek publicznych, których co najmniej jedna akcja musi ulec dematerializacji (art. 4 pkt 20 ustawy z 29 lipca 2005 r. o ofercie publicznej i warunkach wprowadzania instrumentów finansowych do zorganizowanego systemu obrotu oraz o spółkach publicznych).
Wyrazem istnienia akcji zdematerializowanych nie jest zatem dokument, lecz zapis komputerowy w systemie depozytowym, który składa się z rachunków papierów wartościowych prowadzonych przez Krajowy Depozyt Papierów Wartościowych S. A. oraz przez podmioty upoważnione do tego przepisami ustawy z 29 lipca 2005 r. o obrocie instrumentami finansowymi (art. 4 ust. 1 ObIFinU).
Istotą akcji zdematerializowanych jest nie tylko sposób przejawiania się w zorganizowanym systemie obrotu (zapis komputerowy), lecz przede wszystkim sposób ich przeniesienia, który jest odmienny od sposobu przeniesienia akcji „dokumentowych”.
Zgodnie z art. 7 ust. 2 ObIFinU przeniesienie praw z akcji zdematerializowanych następuje w wyniku zawarcia umowy zobowiązującej, z chwilą dokonania odpowiedniego zapisu na rachunku papierów wartościowych. Zapis na rachunku papierów wartościowych następuje po zarejestrowaniu przeniesienia akcji zdematerializowanych między odpowiednimi kontami depozytowymi (art. 7 ust. 4 ObIFinU). Możliwe jest zatem ustalenie kolejności procesu przeniesienia akcji zdematerializowanych. Po pierwsze następuje zawarcie umowy zobowiązującej do przeniesienia akcji zdematerializowanej. Po drugie dokonany zostaje zapis na odpowiednim rachunku papierów wartościowych.
Przeniesienie akcji zdematerializowanych jest uzależnione od ważności umowy zobowiązującej do przeniesienia akcji, jako podstawy przysporzenia. Oznacza to, że w momencie, gdy dana podstawa przysporzenia jest nieważna (np. umowa sprzedaży akcji zdematerializowanych, bez wskazania posiadacza rachunku papierów wartościowych, na którym ma być dokonany odpowiedni zapis), to przeniesienie akcji zdematerializowanych również jest nieważne.
Należy stwierdzić, że zapis na rachunku papierów wartościowych zastępuje czynność wręczenia (przeniesienia posiadania) dokumentu akcyjnego, występującą przy przenoszeniu akcji zmaterializowanych. Z tego wynika, że przeniesienie akcji zdematerializowanych następuje na skutek czynności prawnej realnej. Osobą legitymowaną materialnie jako akcjonariusz jest ta, która jest posiadaczem rachunku na którym dokonano odpowiedniego zapisu.
Ostatecznie nie ma zgody co do sposobu dokonywania i skutków umów zobowiązujących, których przedmiotem jest przeniesienie praw z akcji występujących na rynku regulowanym. Część doktryny uważa, że dom maklerski pośredniczący w tej umowie, nigdy nie występuję jako strona umowy. Jest to tzw. bezpośrednia koncepcja nabycia papierów wartościowych. Druga koncepcja (pośredniego nabycia papierów wartościowych) zakłada, iż umowa następuje w pierwszej kolejności pomiędzy zbywcą a domem maklerskim, w drugiej natomiast między domem maklerskim a nabywcą. Druga koncepcja wydaję się być słuszna, gdyż do realizacji zleceń nabycia lub zbycia akcji zdematerializowanych stosuje się odpowiednio przepisy o komisie (art. 765-773 Kodeksu cywilnego).
Reasumując, przeniesienie akcji zdematerializowanych, mimo wielu podobieństw (kauzalny charakter czynności, brak wymogu wpisu do księgi akcyjnej dla skuteczności czynności) znacznie różni się od przeniesienia akcji w obrocie tradycyjnym. Procedura ta dopuszcza uczestnictwo podmiotów pośredniczących (np. dom maklerski przy zleceniu maklerskim) oraz uwględnia specyficzną instytucję zapisu na rachunku papierów wartościowych nabywcy akcji. O takich wyjątkowych regulacjach powinni pamiętać w szczególności uczestnicy obrotu gospodarczego, chcący zbyć akcje zdematerializowane.
Literatura:
1. Prawo spółek handlowych. Podręcznik akademicki (red. A. Koch, J. Napierała), Kraków 2007.
2. Sobolewski L., Przenoszenie praw z papierów wartościowych według nowego Prawa o publicznym obrocie papierami wartościowymi, MoP 1997, Nr 8.
3. Sołtysiński S., Szajkowski A., Szumański A., Szwaja J., Kodeks spółek handlowych. Komentarz do artykułów 301-458, t. III, wyd. 2, Warszawa 2008.
4. System Prawa Prywatnego, t. XIX, Prawo Papierów Wartościowych (red. Z. Radwański, red. tomu A. Szumański), Warszawa 2006.