Ubezwłasnowolnienie całkowite1
Zgodnie z art. 12 kodeksu cywilnego nie mają zdolności do czynności prawnych osoby, które nie ukończyły lat trzynastu, oraz osoby ubezwłasnowolnione całkowicie. Art.13 § 1 tejże ustawy: „Osoba, która ukończyła lat trzynaście, może być ubezwłasnowolniona całkowicie, jeżeli wskutek choroby psychicznej, niedorozwoju umysłowego albo innego rodzaju zaburzeń psychicznych, w szczególności pijaństwa lub narkomanii, nie jest w stanie kierować swym postępowaniem.”
Skutkiem ubezwłasnowolnienia całkowitego jest pozbawienie osoby zdolności do czynności prawnych. Tym samym osoba znajduje się w takiej samej sytuacji jak ta poniżej 13 roku życia, niezależnie od jej wieku. Ma to ogromne znaczenie, ponieważ czynność prawna dokonana przez taką osobę pociąga za sobą skutek w postaci jej nieważności (art. 14 § 1 kodeksu cywilnego).
Przesłanki materialne i formalne ubezwłasnowolnienia całkowitego:
Wyróżniamy dwie przesłanki materialne, tj. wystąpienie u osoby, której wniosek dotyczy, choroby psychicznej, niedorozwoju umysłowego lub innego rodzaju zaburzeń psychicznych oraz niemożność kierowania swoim postępowaniem. Przesłanką formalną jest oczywiście granica wieku. Co więcej, pomiędzy przesłankami materialnymi musi występować związek przyczynowy. (Małgorzata Serwach, Kodeks cywilny. Komentarz. Część ogólna, LEX, 2014).
Choroba psychiczna to warunek sine qua non, ponieważ w przypadku nie wystąpienia tego czynnika nie ma sensu dalsze badanie czy osoba jest w stanie kierować swoim postępowaniem. Sąd Najwyższy w wyroku z 17 maja 2013 r. (I CSK 122/13) stwierdził: „istnienie choroby psychicznej lub innej wskazanej w art. 13 § 1 k.c. przyczyny nie jest przesłanką wystarczającą do orzeczenia ubezwłasnowolnienia całkowitego. Musi jej jeszcze towarzyszyć powiązana przyczynowo z tymi przyczynami niemożność kierowania swoim, szeroko rozumianym, postępowaniem przez osobę fizyczną, której wniosek dotyczy. Przez pojęcie „niemożność” rozumieć należy brak świadomego kontaktu z otoczeniem oraz brak możliwości intelektualnej oceny swojej sytuacji, swojego zachowania i wywołanych nim następstw.”
Zgodnie z 553 k.p.c. psycholog, lekarz psychiatra lub neurolog (biegli sądowi) potwierdzają wystąpienie wyżej opisanych zaburzeń. Jeżeli ubezwłasnowolnienie ma nastąpić z powodu pijaństwa lub narkomanii, wymagane jest zaświadczenie z poradni przeciwalkoholowej lub z poradni leczenia uzależnień (art. 552 § 1k.p.c.).
Art. 13 § 1 odnosi się do katalogu otwartego, o czym świadczy użycie przez ustawodawcę zwrotu „w szczególności”. Jest to zatem jedynie przykładowe wyliczenie.
Ubezwłasnowolnienie częściowe
Art. 16.§ 1. Osoba pełnoletnia może być ubezwłasnowolniona częściowo z powodu choroby psychicznej, niedorozwoju umysłowego albo innego rodzaju zaburzeń psychicznych, w szczególności pijaństwa lub narkomanii, jeżeli stan tej osoby nie uzasadnia ubezwłasnowolnienia całkowitego, lecz potrzebna jest pomoc do prowadzenia jej spraw.
Osoby ubezwłasnowolnione częściowo mają zrównane prawa z małoletnimi, którzy ukończył trzynaście lat.
Przesłanki materialne i formalne
Są one uregulowane analogicznie do ubezwłasnowolnienia całkowitego. Przesłanki materialne to wystąpienie choroby psychicznej, niedorozwoju umysłowego lub innego rodzaju zaburzeń czynności psychicznych oraz potrzeby udzielania danej osobie pomocy do prowadzenia jej spraw. Przesłanką formalną jest osiągnięcie przez osobę pełnoletności. Oczywiście i w tym przypadku musi istnieć związek przyczynowy pomiędzy przesłankami materialnymi.
Postępowanie sądowe
Postępowanie o ubezwłasnowolnienie całkowite i częściowe toczy się przed sądem okręgowym właściwym ze względu na miejsce zamieszkania osoby, która ma zostać ubezwłasnowolniona, na wniosek małżonka osoby, która ma być ubezwłasnowolniona, krewnego w linii prostej, rodzeństwa albo przedstawiciela ustawowego. Opłata sądowa wynosi 40 zł. Gdy sąd stwierdzi zasadność wniosku i orzeknie o ubezwłasnowolnieniu całkowitym lub częściowym, przesyła prawomocne postanowienie sądowi opiekuńczemu (sądowi rejonowemu), w celu ustanowienie opiekuna prawnego albo kuratora.
Postępowanie w sprawach o ubezwłasnowolnienie częściowe regulują art. 544–560 k.p.c. Wniosek o ubezwłasnowolnienie częściowe może być zgłoszony na rok przed osiągnięciem pełnoletności osoby, której on dotyczy. Samo postępowanie nie może skończyć się przed uzyskaniem pełnoletności przez podmiot, wobec którego złożono wniosek o jego ubezwłasnowolnienie częściowe. W przeciwnym razie staje się ono bezprzedmiotowe.
Postanowienie o ubezwłasnowolnieniu ma rozszerzoną prawomocność materialną, czyli wywiera ono skutki nie tylko wobec uczestników postępowania, ale również wobec osób trzecich.
