Koszty procesowe
Zgodnie z treścią art. 98 § 2 ustawy z 17 listopada 1964 r. Kodeks postępowania cywilnego (dalej: k.p.c.), do niezbędnych kosztów procesu prowadzonego przez stronę osobiście lub przez pełnomocnika niefachowego (nie będącego adwokatem, radcą prawnym lub rzecznikiem patentowym) zalicza się poniesione przez nią koszty sądowe, koszty przejazdów do sądu strony lub jej pełnomocnika oraz równowartość zarobku utraconego wskutek stawiennictwa w sądzie. Art. 98 § 3 k.p.c. stanowi natomiast, że do niezbędnych kosztów procesu strony reprezentowanej przez adwokata zalicza się wynagrodzenie, jednak nie wyższe niż stawki opłat określone w odrębnych przepisach, i wydatki jednego adwokata, koszty sądowe oraz koszty nakazanego przez sąd osobistego stawiennictwa strony. Zgodnie z treścią art. 981 § 1 k.p.c., do niezbędnych kosztów procesu zalicza się również koszty mediacji prowadzonej na skutek skierowania przez sąd.
Ustawodawca przewidział możliwość zwolnienia strony od kosztów sądowych oraz możliwość ustanowienia przez sąd adwokata lub radcy prawnego dla strony (tzw. pomoc prawna z urzędu).
Realizacja prawa do sądu
Postępowanie sądowe jest co do zasady postępowaniem odpłatnym. Zgodnie z treścią przepisu art. 1262 § 1 k.p.c. sąd nie podejmuje żadnej czynności na skutek pisma, od którego nie została uiszczona należna opłata. Zwolnienie z kosztów sądowych pozostaje zatem odstępstwem od ogólnej zasady, w interesie osób/podmiotów słabszych ekonomicznie, umożliwiając im realizację prawa do sądu, zagwarantowanego w art. 45 ust. 1 Konstytucji.
Wniosek i oświadczenie osoby fizycznej
Koszty sądowe, w tym również problematyka zwolnienia z kosztów sądowych, zostały uregulowane poza Kodeksem postępowania cywilnego – w ustawie z 28 lipca 2005 r. o kosztach sądowych w sprawach cywilnych (dalej: u.k.s.c.). Zgodnie z treścią art. 102 u.k.s.c., zwolnienia może domagać się osoba fizyczna, jeżeli złoży oświadczenie, z którego wynika, że nie jest w stanie ich ponieść bez uszczerbku utrzymania siebie i rodziny. W orzecznictwie Sądu Najwyższego wskazuje się, że niemożność poniesienia kosztów w całości lub w części musi mieć charakter obiektywny, na który strona nie ma realnego wpływu. Jeżeli więc strona zdolna do pracy nie wykorzystuje swoich możliwości zarobkowych lub je ogranicza w sposób nieuzasadniony albo fikcyjnie pozbywa się majątku, nie spełnia warunków uzasadniających takie zwolnienie (por. np. postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 4 lutego 2005 r., sygn. akt III SPP 105/05).
Do wniosku o zwolnienie od kosztów sądowych powinno być dołączone oświadczenie obejmujące szczegółowe dane o stanie rodzinnym, stanie majątku oraz o dochodach i źródłach utrzymania osoby ubiegającej się o to. Oświadczenie sporządza się według ustalonego wzoru, stanowiącego załącznik do rozporządzenia ministra sprawiedliwości z 31 stycznia 2006 r., w sprawie określenia wzoru oświadczenia o stanie rodzinnym, majątku, dochodach i źródłach utrzymania osoby fizycznej (Dz. U. Nr 27, poz. 200). Druk wzoru oświadczenia jest dostępny w sądach oraz na stronie internetowej Ministerstwa Sprawiedliwości. Wprowadzenie ujednoliconego wzoru oświadczenia stanowi znaczne ułatwienie zarówno dla strony, jak i dla sądu, jednak nie jest obligatoryjne. Ważne, by zawierało wszystkie wymagane dane.
Niedołączenie do wniosku oświadczenia strony stanowi brak formalny. To oznacza, że jeżeli takie oświadczenie nie zostało złożone w ogóle lub zostało złożone bez podania wszystkich wymaganych danych, przewodniczący wzywa wnioskodawcę, pod rygorem zwrócenia wniosku o zwolnienie od kosztów sądowych, do złożenia, poprawienia lub uzupełnienia oświadczenia w terminie tygodniowym. Po bezskutecznym upływie powyższego terminu przewodniczący zwraca wniosek. Wniosek zwrócony nie wywołuje skutków prawnych.
W celu zdyscyplinowania wnioskodawcy sąd może – zgodnie z treścią art. 102 ust. 3 u.k.s.c. – odebrać od osoby ubiegającej się o zwolnienie od kosztów sądowych przyrzeczenie o treści: „Świadomy znaczenia mych słów i odpowiedzialności przed prawem zapewniam, że złożone przeze mnie oświadczenie o stanie rodzinnym, majątku, dochodach i źródłach utrzymania jest prawdziwe i rzetelne”. Przed odebraniem przyrzeczenia sąd powinien pouczyć osobę ubiegającą się o zwolnienie o możliwości wymierzenia grzywny w razie świadomego podania nieprawdziwych okoliczności.
Wniosek i oświadczenie osoby prawnej
Wniosek o zwolnienie od kosztów sądowych może złożyć również strona nie będąca osobą fizyczną. Zgodnie z treścią art. 103 u.k.s.c., sąd może przyznać zwolnienie od kosztów sądowych osobie prawnej lub jednostce organizacyjnej niebędącej osobą prawną, której ustawa przyznaje zdolność prawną, jeżeli wykazała, że nie ma dostatecznych środków na ich uiszczenie.
Do rozstrzygnięcia wniosku osoby prawnej o zwolnienie od kosztów sądowych potrzebne są zatem miarodajne informacje o jej sytuacji finansowej i możliwościach płatniczych. W literaturze przedmiotu wskazuje się, że pojęcie „brak dostatecznych środków na uiszczenie kosztów” jest pojęciem nieostrym. Praktyka sądowa, szczególnie w sprawach gospodarczych, wypracowała jednak pewne wymagania i kryteria pomocne przy rozpoznawaniu takich wniosków. Wskazuje, że sytuację finansową osób prawnych uzewnętrzniają informacje statystyczne, zaświadczenia urzędów skarbowych, sprawozdania finansowe, raporty kasowe, wyciągi bankowe itp.
Pomoc prawna z urzędu
Zgodnie z treścią art. 117 k.p.c., strona zwolniona przez sąd od kosztów sądowych w całości lub części może domagać się ustanowienia adwokata lub radcy prawnego. Osoba fizyczna niezwolniona przez sąd od kosztów sądowych może się domagać ustanowienia adwokata lub radcy prawnego, jeżeli złoży oświadczenie, z którego wynika, że nie jest w stanie ponieść kosztów wynagrodzenia adwokata lub radcy prawnego bez uszczerbku utrzymania, koniecznego dla siebie i rodziny. Osoba prawna lub inna jednostka organizacyjna, której ustawa przyznaje zdolność sądową, niezwolniona przez sąd od kosztów sądowych, również może domagać się ustanowienia adwokata lub radcy prawnego, jeżeli wykaże, że nie ma na to dostatecznych środków.
Wniosek o ustanowienie adwokata lub radcy prawnego strona zgłasza razem z wnioskiem o zwolnienie od kosztów sądowych lub osobno, na piśmie lub ustnie do protokołu, w sądzie, w którym sprawa ma być wytoczona lub już się toczy. Osoba fizyczna dołącza do takiego wniosku oświadczenie obejmujące szczegółowe dane o swoim stanie rodzinnym, o majątku, dochodach i źródłach utrzymania. Oświadczenie sporządza się według wzoru stanowiącego załącznik do rozporządzenia ministra sprawiedliwości z 31 stycznia 2006 r., w sprawie określenia wzoru oświadczenia o stanie rodzinnym, majątku, dochodach i źródłach utrzymania osoby fizycznej ubiegającej się o zwolnienie od kosztów sądowych w postępowaniu cywilnym. Jeżeli wniosek o ustanowienie adwokata lub radcy prawnego składany jest łącznie z wnioskiem o zwolnienie od kosztów sądowych, osoba fizyczna dołącza tylko jedno oświadczenie. Obowiązek dołączania do wniosku o ustanowienie adwokata lub radcy prawnego, oświadczenia o stanie majątkowym nie dotyczy osób fizycznych zwolnionych przez sąd od kosztów sądowych w całości lub części.
Kodeks postępowania cywilnego przewiduje, że sąd może odebrać od strony ubiegającej się o ustanowienie adwokata lub radcy prawnego przyrzeczenie, po uprzednim pouczeniu o możliwości nałożenia kary grzywny w przypadku świadomego podania nieprawdziwych okoliczności.
W razie oddalenia wniosku o ustanowienie adwokata lub radcy prawnego strona nie może ponownie domagać się takiego ustanowienia, powołując się na te same okoliczności, które stanowiły uzasadnienie oddalonego wniosku. Ponowny wniosek, oparty na tych samych okolicznościach, jest odrzucany. Na postanowienie o odrzuceniu wniosku nie przysługuje zażalenie.
Zgodnie z treścią art. 120 k.p.c., sąd cofnie ustanowienie adwokata lub radcy prawnego, jeżeli okaże się, że okoliczności, na których podstawie je przyznano, nie istniały lub przestały istnieć. W takim wypadku strona obowiązana jest uiścić wynagrodzenie adwokata lub radcy prawnego dla niej ustanowionego. Jeśli okoliczności, na których podstawie przyznano ustanowienie adwokata lub radcy prawnego, przestały istnieć, sąd może obciążyć stronę tym obowiązkiem tylko częściowo, stosownie do zmiany, jaka nastąpiła w jej stosunkach.
