Przesłanki ubezwłasnowolnienia
Do ubezwłasnowolnienia osoby może dojść, gdy zachodzą przesłanki z prawa materialnego, a mianowicie:
a. Ubezwłasnowolnienie całkowite– gdy osoba, która ukończyła 13 lat nie jest w stanie kierować swoim zachowaniem, wskutek choroby psychicznej, niedorozwoju umysłowego albo innego rodzaju zaburzeń psychicznych, w szczególności pijaństwa lub narkomanii (art. 13 Kodeksu Cywilnego);
b. Ubezwłasnowolnienie częściowe– gdy osoba pełnoletnia nie może pokierować swoim zachowaniem z przyczyn wymienionych w punkcie a, jeżeli jej stan nie uzasadnia ubezwłasnowolnienia całkowitego, lecz jest potrzebna pomoc do prowadzenia jej spraw (art. 16 Kodeksu Cywilnego).
Wniosek o ubezwłasnowolnienie
Wszczęcie postępowania jest możliwe jedynie na wniosek osób enumeratywnie wymienionych w art. 545 Kodeksu Postępowania Cywilnego, a takż,e na zasadach ogólnych, Rzecznika Praw Obywatelskich i prokuratora.
Osoby uprawnione do złożenia wniosku to:
a. Małżonek osoby, której dotyczy wniosek o ubezwłasnowolnienie;
b. Jej krewni w linii prostej oraz rodzeństwo;
c. Jej przedstawiciel ustawowy – co istotne, jeżeli został on ustanowiony, to krewni osoby wyłączeni są z możliwości składania wniosku o ubezwłasnowolnienie.
W zależności od powodów ubezwłasnowolnienia wymienionych we wniosku, sąd może zażądać, w wyznaczonym terminie, przedstawienia następujących dokumentów:
a. Zaświadczenia lekarskiego wydanego przez lekarza psychiatrę o stanie psychicznym osoby lub opinii psychologa o stopniu niepełnosprawności umysłowej tej osoby,
b. Zaświadczenia poradni przeciwalkoholowej lub poradni leczenia uzależnień – jeżeli ubezwłasnowolnienie ma nastąpić z powodu uzależnień.
Sąd odrzuci wniosek, jeżeli jego treść lub dołączone dokumenty nie uprawdopodabniają istnienia przyczyn wskazanych przez wnioskodawcę, a także gdy nie dołączono żądanych dokumentów, chyba że ich złożenie nie jest możliwe.
Przebieg postępowania
Oprócz wnioskodawcy, uczestnikami postępowania są:
a. Osoba, której wniosek dotyczy,
b. Jej przedstawiciel ustawowy,
c. Jej małżonek.
Gwarancją ochrony praw osoby, której dotyczy wniosek jest obowiązek jej wysłuchania w obecności biegłego psychologa, a także lekarza neurologa lub psychiatry. Dopuszczalne jest przymusowe sprowadzenie osoby, na postanowienie o którym przysługuje zażalenie. Poza wysłuchaniem osobę objętą wnioskiem należy zbadać przez biegłego lekarza neurologa lub psychiatrę, a także psychologa.
Jeżeli sąd uzna za niezbędne oddanie osoby pod obserwację w zakładzie leczniczym, może to uczynić po wysłuchaniu uczestników postępowania. Pobyt w placówce nie może przekraczać sześciu tygodni, a w wyjątkowych przypadkach może być przedłużony do trzech miesięcy. Impulsem do takiego wydania postanowienia musi być opinia dwóch biegłych lekarzy przedstawiona sądowi.
Orzeczenie o ubezwłasnowolnieniu może zapaść jedynie po przeprowadzeniu rozprawy.
W postanowieniu o ubezwłasnowolnieniu sąd orzeka, czy jest ono całkowite czy częściowe i z jakiego powodu zostaje orzeczone. Sąd z urzędu zarządza przesłanie sądowi opiekuńczemu odpisu postanowienia, którym orzekł ubezwłasnowolnienie.
Uchylenie postanowienia może nastąpić także z urzędu. Sąd może także w razie poprawy stanu psychicznego osoby ubezwłasnowolnionej zmienić całkowite na częściowe, dopuszczalna jest także zmiana odwrotna, w razie pogorszenia.
Zaskarżanie orzeczeń
Zaskarżyć postanowienia sądu może osoba ubezwłasnowolniona, nawet gdy został ustanowiony dla niej doradca tymczasowy lub kurator.
Kodeks przewiduje dwa ułatwienia procedury odwoływania się jej od orzeczeń:
a. Środka odwoławczego nie odrzuca się z powodu nieusunięcia braków formalnych
b. Apelacja nie musi odpowiadać szczegółowym wymaganiom wymienionym w art. 368 Kodeksu.