Swoboda testowania, wyrażająca się między innymi w prawie do decydowania, co stanie się z naszym majątkiem po naszej śmierci, jest na gruncie prawa polskiego silnie ograniczona. Nawet, gdy sporządzimy testament ustanowiony w nim spadkobierca często musiał będzie zaspokoić roszczenia uprawnionych do zachowku, co może znacznie uszczuplić wartość spadku. Zgodnie z art. 991 Kodeksu cywilnego prawo do zachowku przysługuje zstępnym, małżonkowi oraz rodzicom spadkodawcy, którzy byliby powołani do dziedziczenia z ustawy.
Co jednak w sytuacji, gdy najbliższa nam osoba nie interesuje się nami, pozostawia bez opieki, nie pomaga w potrzebie? Czy i wówczas będzie jej przysługiwało prawo do zachowku po członku rodziny, mimo iż za życia traktowała go jak kogoś obcego? Niekoniecznie.
Spadkodawca może w testamencie pozbawić osoby uprawnione do zachowku przedmiotowego prawa, czyli dokonać wydziedziczenia, z określonych w ustawie powodów,. Prawo to przysługuje spadkowawcy, gdy uprawniony do zachowku spadkobierca:
1) wbrew woli spadkodawcy postępuje uporczywie w sposób sprzeczny z zasadami współżycia społecznego;
2) dopuścił się względem spadkodawcy albo jednej z najbliższych mu osób umyślnego przestępstwa przeciwko życiu, zdrowiu lub wolności albo rażącej obrazy czci;
3) uporczywie nie dopełnia względem spadkodawcy obowiązków rodzinnych.
W praktyce najczęściej wydziedziczenie jest zasadne z uwagi na okoliczność wskazaną w punkcie trzecim. Co kryje się pod tak sformułowaną przesłanką?
Zgodnie z wyrokiem Sądu Najwyższego z dnia 7 listopada 2002 r. ( II CKN 1397/00 LEX nr 75286): ,,W pojęciu „zaniedbywanie wobec spadkodawcy obowiązków rodzinnych”, o którym mowa w art. 1008 pkt 3 k.c., mieści się również takie zachowanie, które prowadzi do faktycznego zerwania kontaktów rodzinnych i ustania więzi uczuciowej, normalnej w stosunkach rodzinnych. Chodzi tu więc również o wszczynanie ciągłych awantur, kierowanie pod adresem spadkodawcy nieuzasadnionych i krzywdzących zarzutów, wyrzucenie go z domu, brak udziału w jego życiu choćby poprzez wizyty w jego miejscu zamieszkania czy okazywanie zainteresowania jego sprawami.”
Ustawodawca daje jednakże spadkobiercy możliwość podważenia wydziedziczenia. Zgodnie z Art.1010 § 1 Kodeksu cywilnego spadkodawca nie może wydziedziczyć uprawnionego do zachowku, jeżeli mu przebaczył. Jak podnosi w swoim komentarzu Elżbieta Skowrońska- Bocian: ,, Brzmienie art. 1010 wskazuje, że przebaczenia można dokonać prezed sporządzeniem testamentu, w którym następuje wydziedziczenie. Przebaczenie może zostać dokonane w dowolnej formie, a jego skutkiem jest zniknięcie przyczyny wydziedziczenia’’
Jeżeli zatem przed sporządzeniem testamentu spadkodawca wybaczy spadkobiercy zachowanie, które zgodnie z ustawą może być przyczyną wydziedziczenia jak np. niedopełnianie obowiązków rodzinnych i doprowadzi przez to do usunięcia podstawy dla wydziedziczenia, wydziedziczenie dokonane z powołaniem na ten powód jest nieważne. Przebaczenie jest aktem emocjonalnym, może nastąpić przez jakiekolwiek zachowanie spadkodawcy, które wyraża wolę przebaczenia, np. przez okazywanie uczuć, rozmowy itd. Wg. Boguarda Kordasiewicza (System prawa prywatnego, Prawo spadkowe. – Red. Bogudar Kordasiewicz Warszawa: C.H. Beck, Instytut Nauk Prawnych PAN, 2009) przebaczenie to akt emocjonalny, uczuciowy, polegający na puszczeniu w niepamięć doznanej krzywdy i odczutej urazy.
Zgodnie z ugruntowanym w doktrynie poglądem przebaczenie nie może nastąpić po sporządzeniu testamentu. Autorzy podnoszą, że skoro wydziedziczenie może nastąpić jedynie w testamencie, a zatem w drodze czynnosci prawnej, to uchylenie wydziedziczenia może nastąpić tylko w drodze sporządzenia nowego testamentu, a nie przez samo przebaczenie. Ustawodawca stoi na stanowisku, że skoro spadkodawca wyraził swoją wolę w drodze czynności prawnej, to tylko przez czynność prawną, a zatem nowy testament może swoją wolę zmienić. To, że już po sporządzeniu testamentu spadkodawca przebaczył spadkobiercy nie ma zatem żadnego znaczenia.
Należy pamiętać, że aby wydziedziczenie było skuteczne, jego powód musi wynikać z treści testamentu. Przyczyna wydziedziczenia, zgodna z ustawą, musi być zatem wyraźnie wskazana przez testatora, pomocne będzie podanie przykładów zachowań członka rodziny, z uwagi na które możliwe jest pozbawenie go prawa do zachowku.
