W naszym zawodowym życiu nawiązujemy umowy (pisemne, ustne czy nawet dorozumiane), w których zobowiązujemy się do odpłatnego wykonania określonych czynności na czyjąś rzecz. Niektóre z nich zostały nazwane i uregulowane przez Kodeks cywilny, jak np. umowa o dzieło czy umowa zlecenia. W takich przypadkach zdarza nam się mówić, iż wykonujemy pewną pracę. Jednak faktycznie jest to działalność unormowana przepisami prawa cywilnego, z których nie wypływa dla nas np. prawo do urlopu wypoczynkowego, regulowanego czasu pracy czy zasiłku macierzyńskiego. Kiedy zatem mamy do czynienia z pracą, która jest chroniona przepisami prawa pracy? Odpowiedź na to pytanie znajduje się w pojęciu pracy oraz jej cechach.
Praca – definicja
Praca, w ujęciu przedstawianym powyżej, jest działaniem człowieka o charakterze fizycznym lub intelektualnym, stanowiącym źródło zaspokajania ludzkich potrzeb, które dąży do osiągnięcia pewnego celu materialnego lub niematerialnego w ramach pracy zespołowej.
Jak widać, zakres pojęcia pracy jest bardzo szeroki, tak iż podpada pod nie większość znanych nam czynności, które mają na celu przysporzenie wartości majątkowych. Jednakże konieczną przesłanką uznania danej działalności za pracę jest jej podporządkowanie, które zakłada kierownictwo podmiotu zatrudniającego, o czym będzie szerzej mowa poniżej.
Aby móc dogłębniej wyjaśnić pojęcie pracy, należy odwołać się do jej cech, które zostały unormowane przez ustawodawcę w przepisach Kodeksu pracy. Najważniejszymi cechami pracy jest:
Dobrowolność
Z art. 10 i 11 k.p. wynika, iż każdemu przysługuje prawo do swobodnie wybranej pracy, a ponadto samo nawiązanie stosunku pracy jest zgodnym oświadczeniem woli pracodawcy i pracownika. W przypadku pracy nie ma miejsca jakikolwiek przymus, zawsze musi być ona wynikiem zgodnej umowy stron.
Podporządkowanie
Przejawia się to w wydawaniu poleceń, które mają na celu dokładne skonkretyzowanie ogólnych obowiązków ustalonych przez pracodawcę i pracownika przy nawiązywaniu stosunku pracy. Polecenia te konkretyzują zatem rodzaj pracy, którą podjął pracownik, poprzez ustalenie miejsca, czasu i sposobu wykonywania danej pracy. Pracodawcy zostały przyznane władcze uprawnienia (kierownicze), tak iż może on wydawać pracownikowi różnego rodzaju instrukcje, nakazy, zakazy, wskazania itp., których pracownik musi przestrzegać na podstawie art. 100 §1 k.p.
Odpłatność
Praca ze swej natury musi być wykonywana w celach zarobkowych. Na podstawie art. 84 k.p. stwierdza się, iż pracownik nie ma możliwości zrzeczenia się prawa do wynagrodzenia, nie może także przenieść je na inną osobę. Podkreśla się dzięki temu, iż wynagrodzenie jest należne tylko temu pracownikowi, który, na mocy stosunku pracy, osobiście świadczył daną pracę.
Osobiste świadczenie pracy
W przeciwieństwie do przepisów k.c., w stosunku pracy nie ma możliwości zlecenia danej pracy innej osobie, skoro miała być ona wykonywana osobiście przez konkretnego pracownika. Przyczyną tego jest fakt, iż pracodawca zatrudnia na dane stanowisko pracownika, który cechuje się pewnymi kwalifikacjami, umiejętnościami, osobistymi przymiotami o charakterze psychicznym i fizycznym, które zadecydowały o przyjęciu go do tej pracy. Istnieją jednakże pewne wyjątkowe sytuacje, które zostały uregulowane przepisami. Z art. 25 § 1 k.p. wynika, iż w czasie usprawiedliwionej nieobecności pracownika (urlop wypoczynkowy, urlop macierzyński itp.) pracodawca powołuje na jego miejsce innego pracownika na podstawie umowy o pracę na zastępstwo na czas określony.
Kooperatywność
Aby zrealizować dany cel pracy, musi być ona wykonywana w zespole, tj. przy udziale co najmniej dwóch osób (pracodawca i pracownik), najczęściej jednak praca przybiera postać działań wieloosobowych. Dla zapewnienia efektywności pracy, pracodawca jest zobowiązany do zapewnienia odpowiednich miejsc pracy, sprzętu, pomocy dla pracowników itd.
Podejmowana na rzecz i ryzyko pracodawcy:
Pracodawca, zatrudniając pracowników, którzy zobowiązują się świadczyć swoją pracę na jego rzecz, ponosi on ryzyko o charakterze gospodarczym (np. obowiązek wynagrodzenia, nawet, gdy pracownik nie przyczynił się do zysku), socjalnym (np. obowiązek zapłaty wynagrodzenia chorobowego czy zapewnienia zastępstwa w razie choroby), a także techniczno-produkcyjnym.
Inne formy zatrudnienia
W 2021 roku w Polsce jednoosobową działalność gospodarczą prowadzi już ponad trzy miliony osób. Nie zawsze są to jednak działania stricte biznesowe. W związku z ogromnym opodatkowaniem pracy pracodawcy proponują swoim pracownikom zatrudnienie w oparciu o jednoosobową działalność gospodarczą. Nie jest to praca w rozumieniu kodeksu pracy i osobę tak świadczącą pracę nie chronią żadne zapisy kodeksu pracy np. dotyczące prawa do urlopu czy unormowań związanych z wypowiedzeniem stosunku pracy. Pracodawca (choć kodeksowo nim nie jest) opłaca firmie zewnętrznej (czyli dotychczasowemu pracownikowi) fakturę na umówioną stawkę, a pozostałe warunki zapisywane są w kontrakcie (umowie cywilnej). To jednoosobowa firma musi opłacać wszystkie należne składki i podatki.
Wiele firm zatrudnia także swoich pracowników na umowę zlecenie. To również formalnie nie jest pracą w rozumieniu kodeksu pracy, gdyż jest to umowa cywilna. Firmy tak zatrudniające nie muszą przestrzegać przepisów dotyczących udzielania urlopu wypoczynkowego, wypłaty wynagrodzenia za okres choroby czy też przepisów odnośnie ochrony przed wypowiedzeniem umowy. Przedsiębiorca, zatrudniając zleceniobiorcę na podstawie umowy zlecenie, powinien pamiętać, iż w przypadku takiej umowy istnieje obowiązek naliczania i odprowadzania składek na ubezpieczenia społeczne do ZUS-u. Chyba, że osoba zatrudniana odprowadza składki z tytułu innej prowadzonej działalności. Do umów zlecenia stosuje się też zapisy o płacy minimalnej.
Kolejną formą zatrudnienia, która w praktyce obowiązuje w Polsce jest umowa o dzieło, która charakteryzuje się tym, że dotyczy wykonania z reguły ściśle określonego zadania – dzieła. Dziełem może być np. praca aktorska, napisanie materiału dziennikarskiego, ale też stworzenie programu komputerowego. Strony w umowie zaznaczają czas wykonania dzieła oraz kwotę za jaką praca zostanie wykonana. Umowa o dzieło nie stanowi samodzielnego tytułu do ubezpieczeń społecznych oraz ubezpieczenia zdrowotnego. W związku z tym pracownik nie ma prawa do ubezpieczenia emerytalnego, rentowego, chorobowego, wypadkowego czy zdrowotnego. Jednak w przypadku gdy pracodawca zawarł z pracownikiem również umowę o pracę to od zawartej umowy o dzieło trzeba będzie odprowadzić wszystkie obowiązkowe składki, tak jak przy umowie o pracę.
W razie wątpliwości, czy dana umowa ma charakter czysto cywilnoprawny, czy jednak podlega ochronie przepisom prawa pracy, sąd skłania się ku przeprowadzeniu bilansu istotnych cech tejże umowy, które przeważą za daną opcją. Jeżeli jednak liczba cech okaże się równa, sąd odwoła się do woli stron, biorąc pod uwagę to, jak nazwały swoją umowę.
