Instytucje zadatku i zaliczki – charakterystyka i różnice

Instytucje zadatku i zaliczki – charakterystyka i różnice

Wstęp

Instytucjami prawnymi, które w praktyce obrotu gospodarczego najczęściej  pełnią funkcję „przedpłacową” są instytucje zaliczki oraz zadatku. Instytucja zadatku jest konstrukcją znacznie precyzyjniejszą, stosowaną w wypadkach wyraźnego zastrzeżenia takiego jej charakteru. Zaliczka ma charakter subsydiarny, przyjmuje się jej istnienie, jeżeli nie postanowiono inaczej i nie da się charakteru świadczenia ustalić na podstawie okoliczności lub panującego zwyczaju.

Zaliczka

Choć samo słowo zaliczka wielokrotnie pojawia się w przepisach kodeksu cywilnego, instytucja prawna zaliczki nie posiada definicji legalnej, a więc jej cechy charakterystyczne nie znajdują bezpośredniego odzwierciedlenia w przepisach.  Jest to przyjęty twór doktryny i praktyki prawniczej, stosuje się do niej przepisy części ogólnej kodeksu cywilnego oraz części ogólnej prawa zobowiązań, w tym zwłaszcza przepisy regulujące zobowiązania wzajemne. Co do zasady zaliczką jest częściowe świadczenie dane na poczet świadczenia przyszłego głównego, nie stanowiące formy zabezpieczenia wykonania umowy. W praktyce zaliczką nazywamy kwotę pieniędzy wpłaconą na poczet ceny (wynagrodzenia) przez jednego z kontrahentów – jest to zaliczka pieniężna. W wypadku prawidłowego wykonania zobowiązania przez strony, wartość zaliczki wliczana jest na poczet świadczenia głównego strony. Skutki prawne oznaczenia świadczenia jako zaliczki ujawniają się szcególnie w wypadku świadczeń wzajemnych, zwłaszcza w wypadku niewykonania lub nieprawidłowego wykonania świadczenia przez jedną ze stron.  W pierwszym wypadku (niewykonania zobowiązania w całości) druga strona uprawniona jest – po wyznaczeniu dodatkowego terminu do spełnienia świadczenia – odstąpić od łączącej strony umowy, co wiąże się z wzajemnym zwrotem świadczeń przez kontrahentów – w tym pobranej zaliczki – oraz możliwością żądania od drugiej strony naprawienia szkody, jaką dana osoba poniosła w wyniku niewykonania zobowiązania (495 k.c.).  W wypadku zwłoki z zaoferowaniem świadczenia wzajemnego wymagalnego wcześniej, zaliczka dana przy zawieraniu umowy może zostać zatrzymana przez kontrahenta do czasu zaoferowania świadczenia wzajemnego przez drugą stronę (490 k.c.). W wypadku nieprawidłowego wykonania zobowiązania zaliczka traktowana jest jako część świadczenia głównego drugiej strony, tak więc przenosząca ją wartość świadczenia głównego może zostać jedynie odpowiednio zmniejszona. Pozostałe skutki nie odbiegają znacząco od regulacji ogólnych dotyczących świadczenia głównego.

Zadatek

Zadatek jest jednym z występujących w treści umów obligacyjnych dodatkowych zastrzeżeń umownych (obok kary umownej, umownego prawa odstąpienia oraz odstępnego). Jak słusznie wskazał SN w orzeczeniu z dnia 25.01. 2007 r. V CSK 411/2006 : Art. 394 k.c. traktuje o „zadatku”, który pełni zarówno funkcję zaliczki, jak i sui generis sankcji za niewykonanie zobowiązania”. Tak więc zadatek możemy potraktować jako szczególną formę zaliczki, co pociąga za sobą subsydiarne stosowanie przepisów właściwych dla instytucji zaliczki, chyba że co innego wynika z regulacji szczegółowych. Zadatek może być dany przy każdej umowie (SN z 30.01.2004 r. I CK 129/2003 ) w tym przedwstępnej. Jeżeli strony uzgodniły, iż negocjowana umowa będzie zawarta z daniem zadatku, a następnie zadatek nie zostanie przekazany, to zawarcie takiej umowy nie dojdzie do skutku (art. 72 k.c.). Przekazanie zadatku jest czynnością prawną realną, nie wystarczy zatem uzgodnienie istnienia zadatku, potrzebne jest wręczenie jego przedmiotu. Przedmiotem zadatku mogą być zarówno pieniądze (gotówkowe lub bezgotówkowe), jak i rzeczy ruchome ( przytoczone już orzeczenie SN z 30.01.2004 r., I CK 129/2003). Kwota zadatku (wartość rzeczy) została pozostawiona do swobodnego uzgodnienia stronom (SN z 12.05.2005 r., V CK 577/2004), może być więc wyższa niż wartość świadczenia głównego, co jest konsekwencją sankcyjnego charakteru instytucji zadatku. Treść prawna konkretnej instytucji zadatku – w tym jego skutki – co do zasady kształtowana jest zgodną wolą stron stosunku zobowiązaniowego (umowy), odczytywaną tak z treści ew. zapisów umowy, jak i z okoliczności zawarcia tejże. Jeżeli wskazane czynniki nie pozwalają na ustalenie skutków prawnych zadatku, pod uwagę brany jest panujący w miejscu i czasie zawarcia umowy zwyczaj (np. w czasie negocjacji danie zadatku uważane jest za dowód ich zakończenia i zawarcia umowy). Dopiero gdy w zakresie instytucji zadatku nie znajdują zastosowania wskazane czynniki stosowana jest regulacja kodeksowa.

Regulacja kodeksowa wskazuje, iż w razie wykonania umowy – podobnie jak przy zaliczce – zadatek ulega zaliczeniu na poczet świadczenia strony, która go dała, jeżeli zaliczenie nie jest możliwe, zadatek ulega zwrotowi. W odróżnieniu od instytucji zaliczki, w razie niewykonania zobowiązania przez jedną ze stron druga strona może bez wyznaczenia terminu dodatkowego od umowy odstąpić i otrzymany zadatek zachować, a jeżeli sama go dała, może żądać sumy dwukrotnie wyższej. W doktrynie panuje pogląd, iż niewykonanie umowy przez drugą stronę musi być spowodowane przyczynami, za które strona ta ponosi odpowiedzialność (471 k.c.). W związku z wskazaną definicją kodeksową wyłączony zostaje przy umowach wzajemnych obowiązek wyznaczania drugiej stronie dodatkowego terminu do spełnia świadczenia pod groźbą odstąpienia od umowy (491 § 1 k.c.). Przy wszelkich umowach skorzystanie ze skutków prawnych zadatku pozwala wierzycielowi wyłączyć stosowanie art. 477 § 2 k.c., uzależniającego możność odmowy przyjęcia ofiarowanego ze zwłoką świadczenia od wykazania, że utraciło ono dla wierzyciela znaczenie. Art. 394 § 3 k.c. zawiera regulację wyłączającą szczególny charakter zadatku w trzech sytuacjach. Zgodnie z tym przepisem: w razie rozwiązania umowy zadatek powinien być zwrócony, a obowiązek zapłaty sumy dwukrotnie wyższej odpada. To samo dotyczy wypadku, gdy niewykonanie umowy nastąpiło wskutek okoliczności, za które żadna ze stron nie ponosi odpowiedzialności albo za które ponoszą odpowiedzialność obie strony. Szczególne skutki prawne zadatku nie obejmują nieprawidłowego wykonania zobowiązania.

Istotna różnica między zadatkiem a zaliczką odnosi się do relacji tych instytucji względem ogólnych regulacji reżimu odpowiedzialności kontraktowej. Zaliczka jako część świadczenia głównego nie wyklucza lub nie ogranicza w żaden sposób możliwości dochodzenia od kontrahenta odszkodowania na zadach ogólnych. Przy zadatku natomiast nie można ani domagać się uzupełniającego odszkodowania na zasadach ogólnych, ani zrezygnować z uprawnień z zadatku i poprzestać na odszkodowaniu na zasadach ogólnych (SN z 7 marca 1979 r., III CRN 308/78).

Podstawowe różnice między instytucją zadatku a zaliczki:

– zadatek stanowi formę zabezpieczenia umowy, zaliczka jest po prostu częścią świadczenia głównego,

– zadatek musi być wyraźnie zaznaczony w umowie, ew. wynikać jednoznacznie z okoliczności/zwyczaju, gdyż w wypadkach wątpliwych istnieje domniemanie wykładni na korzyść instytucji zaliczki,

– zadatek wywołuje szczególne skutki prawe, jednak w kwestiach nieuregulowanych stosuje się przepisy dotyczące instytucji zaliczki,

wartość zadatku może być wyższa niż wartość świadczenia głównego stron,

– charakter prawny instytucji zadatku wyklucza możliwość dochodzenia odszkodowania od kontrahenta na zadach ogólnych,

Polecane

Najnowsze