Popełnienie przez dziennikarza przestępstwa za pomocą mediów uzasadnia jego
odpowiedzialność karną. Prawo prasowe nie przynosi definicji przestępstwa prasowego, pozostawiając tę kwestię doktrynie i judykaturze. Warunkiem odpowiedzialności jest udowodnienie istnienia ustawowych znamion przestępstwa, a w szczególności winy. Wina może być umyślna gdy sprawca – zdając sobie sprawę ze znaczenia i skutków czynu – chce popełnić określony czyn przestępny (zamiar bezpośredni) lub gdy popełnienie czyny przestępnego przewiduje i na to się godzi (zamiar ewentualny).
Wina nieumyślna występuje także w dwóch formach: lekkomyślności – gdy sprawca zdaje sobie sprawę z możliwości dokonania czynu przestępnego, lecz bezpodstawnie przypuszcza, że tego uniknie; niedbalstwa – gdy sprawca nie zdaje sobie sprawy z możliwości popełnienia czynu przestępnego, choć może i powinien przewidzieć skutek swego działania lub zaniechania.
Najczęściej popełnianymi przestępstwami w prawie prasowym (z praktycznego
punktu widzenia) są: zniesławienie (art. 212 k. k.) i znieważenie (art.216 k. k). Artykuł 212 §1 k. k. stanowi: „Kto pomawia inną osobę, grupę osób, instytucję, osobę prawną lub jednostkę organizacyjną nie mającą osobowości prawnej o takie postępowanie lub właściwości, które mogą poniżyć ją w opinii publicznej lub narazić na utratę zaufania potrzebnego dla danego stanowiska, zawodu lub rodzaju działalności, podlega grzywnie, karze ograniczenia lub pozbawienia wolności do roku”. §2 przewiduje: „Jeżeli sprawca dopuszcza się czynu określonego w §1 za pomocą środków masowego komunikowania, podlega grzywnie, karze ograniczenia wolności lub pozbawienia wolności do lat 2”.
Artykuł 216 §1 stanowi: „Kto znieważa inną osobę w jej obecności albo choćby pod jej nieobecność, lecz publicznie w zamiarze, aby zniewaga do osoby tej dotarła, podlega grzywnie albo karze ograniczenia wolności”. §2 przewiduje: „Kto znieważa inną osobę za pomocą środków masowego komunikowania, podlega grzywnie, karze ograniczenia wolności albo pozbawienia wolności do roku”.
W odniesieniu przestępstw prasowych sankcje jakie zostały przewidziane można podzielić na: grzywnę (art.33 k. k.), orzeczenie kary ograniczenia wolności (art.34 k. k.) (polegające na tym, że skazany pozostaje wprawdzie na wolności, ale
m. in.: bez zgody sądu nie może zmieniać stałego miejsca pobytu; jest zobowiązany do wykonywania nieodpłatnie pracy wskazanej przez sąd). Art. 35 k. k. dopuszcza zobowiązanie skazanego by w całości lub w części naprawił szkodę wyrządzoną swoim czynem i przeprosił poszkodowanego.
Kodeks karny przewiduje również szereg kar dodatkowych, z których dla dziennikarzy szczególne znaczenie mają kara zakazu zajmowania określonych stanowisk lub wykonywania zawodu oraz kara podania wyroku do publicznej wiadomości. Art. 37a. pr. pras. przewiduje również: „W razie skazania za przestępstwo popełnione przez opublikowanie materiału prasowego, sąd może orzec jako kar dodatkową przepadek materiału prasowego”. Zarówno zniesławienie jak i zniewaga są ścigane w trybie oskarżenia prywatnego. Wniesienie i popieranie oskarżenia należy do pokrzywdzonego, zwanego tu oskarżycielem prywatnym, nie zaś oskarżyciela publicznego.
Na zasadzie art. 59 § 2 k. p. k., także inny pokrzywdzony tym samym czynem może aż do rozpoczęcia przewodu sądowego na rozprawie głównej przyłączyć się do toczącego się postępowania. Po wniesieniu aktu oskarżenia sąd bada czy zostało ono wniesione przez uprawniony podmiot oraz czy nie nastąpiło przedawnienie. W razie stwierdzenia jednej z tych przesłanek sąd postępowanie umarza. Uprawnienie do złożenia prywatnego aktu oskarżenia wynika z bezpośredniego naruszenia bądź zagrożenia dobra prawnego czynem, który należy do katalogu przestępstw ściganych w trybie prywatnoskargowym:
a) umyślne i nieumyślne lekkie uszkodzenie ciała – art. 157 § 1 k. k.
b) zniesławienie – art. 212 § 4 k. k.
c) zniewaga – art. 216 § 5 k. k.
d) naruszenie nietykalności cielesnej – art. 217 § 3 k. k.
W kodeksie karnym w art. 212 § 2 Ustawodawca podkreśla wyższą szkodliwość
społeczną zniesławienia prasowego niż zwykłego zniesławienia (różni się karą).
Przestępstwo prasowe może być znacznie poważniejsze w skutkach, gdyż informacja dochodzi do wiadomości szerokiego kręgu osób. Media (telewizja, radio, Internet) posiadają większą możliwość propagowania i dostarczania informacji, działają na bardzo dużą skalę w sposób nieograniczony pod względem czasu i zasięgu.
Przedmiotem ochrony prawnej z artykułu art. 212 § 1 k. k. jest cześć ludzka w sensie zobiektywizowanym. Stanowi ona jedność wewnętrznego przekonania człowieka o swej wartości dającej mu prawo do szacunku lub zaufania społecznego i społecznego uznania i poszanowania jednostki. Zniesławienie jest czynem godzącym w dobre imię i opinię. Dobre imię jest składową częścią wartości ogólniejszej – godności człowieka. Zniesławienie w prasie to zarzut skierowany ad personam, natomiast ujemne oceny działalności nie odnoszące się do osoby są dozwolone. Pomówienia to wypowiedzi o faktach, które mogą być sprawdzone przez dowód prawdy. Podmiotem pomówienia musi być zawsze osoba fizyczna. Nie są zniesławieniem wypowiedzi czysto ocenne, nie poparte wypowiedziami o faktach (np. że ktoś jest tuman). Mogą one natomiast spełniać znamiona zniewagi.
Zniewaga jest działaniem naruszającym godność osobistą człowieka (cześć
wewnętrzna) poprzez obrażenie jej słowami lub innymi sposobami powszechnie uznanymi za obelżywe. Jest ono również ścigane z oskarżenia prywatnego. Szkoda ta nie musi nastąpić. Wystarczy, że sprawca naraża na niebezpieczeństwo interes prywatny lub społeczny. Nie jest to bowiem przestępstwo skutkowe, ale formalne, czyli realizacja czynu zabronionego nie musi charakteryzować się nastąpieniem określonego skutku. Przestępstwo zniesławienia może być popełnione przez zacytowanie wypowiedzi innej osoby (znanej co do tożsamości lub anonimowej). Brak odpowiedzialności za zniesławienie osoby przytaczającej tylko cudzą wypowiedź w sprawach publicznych następuje jednak tylko przy spełnieniu pewnych warunków.
Po pierwsze, zwolnienie od odpowiedzialności , o którym mowa, odnosi się do cytowania wypowiedzi innych osób, przez co należy rozumieć wypowiedzi nie anonimowe, chyba że ustalenie autora wypowiedzi jest nie możliwe. Po drugie, wypowiedzi te mają być rzeczywistymi cytatami. Jeżeli więc przytoczenie cudzej
wypowiedzi jest tylko fragmentem mającym wspierać własną szerszą wypowiedź
cytującego, albo jeżeli cytujący aprobuje treść przytaczanej wypowiedzi – posłużenie się cytatem nie może zwalniać go do odpowiedzialności. Po trzecie, zasadniczym warunkiem zwolnienia cytującego od odpowiedzialności karnej za zniesławienie jest to, by jej przytaczanie miało charakter informacji o sprawach publicznych.
Do spraw publicznych natomiast należą przede wszystkim: wypowiedzi tzw. osób publicznych tj. polityków, posłów, radnych, funkcjonariuszy rządowych i samorządowych, kandydatów na stanowisk państwowe i samorządowe. Artykuł 213 k. k. przewiduje w § 2 kontratyp – okoliczność wyłączającą bezprawność. Przepis ten stanowi: „Nie popełnia przestępstwa określonego w art. 212 § 1 lub 2, kto publicznie podnosi lub rozgłasza prawdziwy zarzut służący obronie społecznie
uzasadnionego interesu; jeżeli zarzut dotyczy życia prywatnego lub rodzinnego, dowód prawdy może być przeprowadzony tylko wtedy, gdy zarzut ma zapobiec niebezpieczeństwu dla życia lub zdrowia człowieka albo demoralizacji małoletniego”.
Odpowiedzialność za zniewagę odnajdujemy w art. 216 §1 k. k.: „Kto znieważa inną osobę w jej obecności albo choćby pod jej nieobecność, lecz publicznie lub w zamiarze, albo zniewaga do osoby tej dotarła, podlega grzywnie albo karze ograniczenia wolności”. Natomiast znieważenie osoby w środkach masowego przekazu podlega surowszej karze – grzywnie, karze ograniczenia wolności albo pozbawienia wolności do roku. Znieważenie następuje poprzez słowo, druk, gest.
Oceniając czy doszło do znieważenia czy nie, sąd musi zbadać zwyczaje środowiskowe oraz indywidualną wrażliwość znieważanej osoby. Przepis ten nie ma zastosowania do osób zmarłych (tak samo jak zniesławienie). Oprócz wymienionych wyżej kar sprawcy zniesławienia lub znieważenia, sąd może ich zobligować do zapłaty nawiązki na rzecz pokrzywdzonego, PCK albo na inny cel społeczny wskazany przez pokrzywdzonego. Wysokość nawiązki powinna odpowiadać wielkości wyrządzonej krzywdy i nie przekraczać wysokości 100 000 zł.
Oprócz zniesławienia i zniewagi w kodeksie karnym zostały określone inne
przestępstwa, które mogą zostać popełnione w treści materiału prasowego. Ustawodawca w kodeksie karnym zamieścił przypadki publicznego znieważenia Narodu lub Rzeczypospolitej Polskiej (art. 133 k. k.), Prezydenta RP ( art. 135 § 2 k. k.), głowy obcego państwa lub akredytowanego szefa przedstawicielstwa dyplomatycznego albo osoby korzystającej z podobnej ochrony na mocy ustaw, umów lub zwyczajów międzynarodowych powszechnie uznanych.
Dla dziennikarzy również ma ogromne znaczenie ma zwrócenie na
zachowanie pozostające w sprzeczności z takimi zakazami jak np.: naruszenie miru domowego – np. działalność paparazzi (np. gazeta ma zapłacić 80 tys. zł zadośćuczynienia zgodnie z wyrokiem warszawskiego Sądu Okręgowego z 14 maja 2009 r. ), obraza uczuć religijnych, nielegalne uzyskanie informacji. Artykuł 256 k. k. stanowi,że: „kto publicznie propaguje faszystowski lub totalitarny ustrój państwa lub nawołuje do nienawiści na tle różnic narodowościowych, etnicznych, rasowych, wyznaniowych albo ze względu na bezwyznaniowość – podlega grzywnie, karze ograniczenia wolności albo pozbawienia wolności do lat 2”. Artykuł 257 k. k. z kolei głosi: „Kto publicznie znieważa grupę ludności albo poszczególną osobę z powodu jej przynależności narodowej, etnicznej, rasowej, wyznaniowej albo z powodu jej bezwyznaniowości lub z takich powodów narusza nietykalność cielesną innej osoby, podlega karze pozbawienia wolności do lat 3”.
