Na podstawie analizy Kodeksu postępowania cywilnego i założeń wypracowanych przez doktrynę, należy wyróżnić następujące rodzaje terminów procesowych:
• umowne,
• ustawowe,
• sądowe,
• instrukcyjne.
Niedochowanie każdego z nich obarczone jest różnymi konsekwencjami.
Terminy umowne, jak sugeruje sama ich nazwa, zostają ustalone na mocy umowy stron. Klasycznym przykładem jest zawieszenie postępowania na zgodny wniosek stron (art. 178 KPC). Jeżeli strony wystąpią z takim wnioskiem, sąd jest uprawniony (ale nie zobowiązany) do zawieszenia postępowania. Zastosowanie tego rodzaju terminów zależy wyłącznie od woli stron.
Terminy ustawowe są terminami wyraźnie określonymi w przepisach prawa. Określają one nie tylko ich długość, ale i początek. Przykładami tego rodzaju terminów procesowych są terminy do wniesienie:
• apelacji (termin dwutygodniowy od doręczenia stronie skarżącej wyroku z uzasadnieniem),
• zażalenia (termin tygodniowy, który liczony jest od momentu doręczenia postanowienia stronie, a gdy zostało ona ogłoszone na rozprawie i strona nie zażądała jego doręczenia – od momentu ogłoszenia),
• skargi o wznowienie postępowania (co do zasady jest to termin trzymiesięczny, liczony od momentu dowiedzenia się przez stronę o wystąpieniu przyczyny uzasadniającej wznowienie postępowania; jednakże w zależności od podstaw wznowienia mogą wystąpić modyfikacje w odniesieniu do początku biegu terminu).
Pojęcie terminu sądowego posiada swoja definicję legalną. Zgodnie z regulacją zawartą w art. 164 KPC jest to termin wyznaczony przez sąd lub przewodniczącego, odpowiednio w formie postanowienia lub zarządzenia. Jego bieg rozpoczyna się od ogłoszenia przedmiotowego postanowienia lub zarządzenia,
a gdy KPC przewiduje jego doręczenie z urzędu – od jego doręczenia. Klasycznymi przykładami tego rodzaju terminów są terminy do wniesienia pism przygotowawczych (np. odpowiedzi na pozew), czy uzupełnienia zdolności procesowej strony. Ustawodawca uregulował również kwestie związane
z przedłużaniem lub skracaniem przedmiotowych terminów. Może tego dokonać przewodniczący, ale jedynie z ważnej przyczyny na wniosek złożony przez stronę przed upływem terminu. Wszystkie te przesłanki należy spełnić łącznie.
Do podjęcia decyzji w tej sprawie nie jest konieczne wysłuchanie strony przeciwnej. Należy pamiętać, że materia ta została uregulowana jako uprawnienia przewodniczącego, nie zaś jego obowiązek (czyli może on, ale nie musi przychylić się do wniosku strony w tym przedmiocie).
Ostatnim z wymienionych rodzajów stanowią terminy instrukcyjne. Co do zasady adresowane one są do organów procesowych, nie zaś do strony. Ich przekroczenie nie powoduje negatywnych skutków procesowych. Ich podstawowym celem jest realizacja zasady szybkości postępowania. Przykład ilustrujący tę materię stanowi termin do sporządzenia uzasadnienia wyroku.
Biorąc pod uwagę skutki jakie niesie za sobą niedochowanie terminu, należy zauważyć, że jedynie przekroczenie terminów ustawowych i sądowych powoduje bezskuteczność dokonanej czynności. W konsekwencji tylko do nich może mieć zastosowanie przewidziana przez ustawodawcę instytucja przywrócenia terminu.
