Pojęcie dóbr osobistych
Dobra osobiste to prawa podmiotowe o charakterze niemajątkowym, skuteczne wobec wszystkich, ściśle związane z ich przedmiotem, niezbywalne (nie mogą być przeniesione na inny podmiot) i niedziedziczne (M. Pazdan [w:] Kodeks cywilny. Komentarz do art. 1-44910, Tom 1, (red.) K. Pietrzykowski, art. 23 k.c., Legalis).
Przepis art. 23 Kodeksu Cywilnego zawiera przykładowy katalog dóbr osobistych. Przepis ten stanowi, że dobra osobiste człowieka, jak w szczególności zdrowie, wolność, cześć, swoboda sumienia, nazwisko lub pseudonim, wizerunek, tajemnica korespondencji, nietykalność mieszkania, twórczość naukowa, artystyczna, wynalazcza i racjonalizatorska, pozostają pod ochroną prawa cywilnego niezależnie od ochrony przewidzianej w innych przepisach. Nie jest to katalog zamknięty lecz przykładowe wyliczenie z uwagi na użycie przez ustawodawcę sformułowania „w szczególności”. Katalog ten jest sukcesywnie rozszerzany przede wszystkim przez judykaturę. Judykatura i doktryna odkrywają ciągle nowe postaci dóbr osobistych (M. Pazdan [w:] Kodeks cywilny. Komentarz do art. 1-44910, Tom 1, (red.) K. Pietrzykowski, art. 23 k.c., Legalis).
Przykładowy katalog dóbr osobistych
Wykształcony przez doktrynę i judykaturę przykładowy katalog dóbr osobistych kształtuje się następująco: życie, zdrowie, nietykalność cielesna, integralność seksualna, wolność i swoboda sumienia, cześć człowieka, nazwisko, pseudonim, stan cywilny, poczucie przynależności do konkretnej płci, wizerunek, głos osoby fizycznej, tajemnica korespondencji, nietykalność mieszkania, twórczość naukowa, racjonalizatorska, artystyczna, wynalazcza, kult po zmarłej osobie, prawo do grobu, tradycja rodzinna, więzy rodzinne rodziców z dzieckiem, dane osobowe, możliwość korzystania ze środowiska naturalnego, ochrona przed hałasem (M. Pazdan [w:] Kodeks cywilny. Komentarz do art. 1-44910, Tom 1, (red) K. Pietrzkowski, art. 23 k.c., Legalis), prawo najbliżej rodziny do pochowania osoby zmarłej i do pamięci o niej, prawo do spokojnego korzystania z mieszkania, prawo do intymności (S. Dmowski [w:] Komentarz do Kodeksu Cywilnego, Księga Pierwsza, Część Ogólna, S. Dmowski i S. Rudnicki, Warszawa 2009, s. 106-107).
Przesłanki ochrony dóbr osobistych
Przepis art. 24 Kodeksu Cywilnego wskazuje dwie przesłanki ochrony dóbr osobistych:
a. naruszenie lub zagrożenie dobra osobistego;
b. bezprawność naruszenia lub zagrożenia dobra osobistego;
Przy ocenie, czy doszło do naruszenia dobra osobistego decydujące znaczenie nie ma subiektywne odczucie osoby, jej indywidualne wartości uczuć i stanu psychicznego, ale to, jaką reakcję wywołuje naruszenie w społeczeństwie. Należy więc przyjmować koncepcję obiektywną naruszenia dobra osobistego w kontekście całokształtu okoliczności sprawy (wyrok SN z 26.10.2001 r., V CKN 195/01). Nie dochodzi do naruszenia dobra osobistego, gdy wyrządzona drugiej osobie przykrość jest przeciętnie w społeczeństwie przyjmowana jako dolegliwość małej wagi, czyli nie przekracza ona progu, od którego liczyć się już będzie naruszenie dobra osobistego. Stopień przeżywanej przykrości przez dotkniętego naruszeniem może mieć znaczenie dopiero wtedy, gdy próg ten zostanie przekroczony (M. Pazdan [w:] Kodeks cywilny. Komentarz do art. 1-44910, Tom 1, (red.) K. Pietrzykowski, art. 23 k.c., Legalis).
Bezprawność jest ujmowana szeroko, ponieważ bezprawnym działaniem jest każde działanie sprzeczne z normami prawnymi, porządkiem prawnym oraz zasadami współżycia społecznego (S. Dmowski [w:] Komentarz do Kodeksu Cywilnego, Księga Pierwsza, Część Ogólna, S. Dmowski i S. Rudnicki, Warszawa 2009, s. 113). Dobra osobiste to prawa podmiotowe o charakterze osobistym i skuteczne wobec wszystkich. W związku z tym przesłanka bezprawności objęta jest domniemaniem. Należy jednak pamiętać, że ochrona przysługuje nie przed każdym naruszeniem lub zagrożeniem dobra osobistego, ale jedynie przed takim, które jest bezprawne (M. Pazdan [w:] Kodeks cywilny. Komentarz do art. 1-44910, Tom 1, (red.) K. Pietrzykowski, art. 23 k.c., Legalis) . Jednakże bezprawność zostaje wyłączona przez działanie w ramach: porządku prawnego, na podstawie prawa np. zakucie w kajdanki osoby zatrzymanej, wykonywanie własnego prawa podmiotowego np. prawa własności, zgoda na naruszenie dóbr osobistych np. bokser wchodzący na ring zgadza się na naruszenie jego nietykalności cielesnej, działanie w obronie uzasadnionego interesu indywidualnego lub społecznego np. poinformowanie, że celebryta prowadził motocykl w stanie nietrzeźwości. Jednakże w tym ostatnim przypadku wymagana jest prawdziwość stawianego zarzutu (Cisek A. [w:] Kodeks Cywilny. Komentarz, (red.) E. Gniewek, Warszawa 2010, art. 24 k.c., Legalis)
Czego można żądać?
1. w razie zagrożenia dobra osobistego:
a. zaniechana działania, chyba że nie jest ono bezprawne;
2. w razie dokonanego naruszenia:
a. dopełnienia czynności potrzebnych do usunięcia skutków naruszenia dobra osobistego, w szczególności ażeby osoba, która naruszyła dobra osobiste złożyła oświadczenie, odpowiedniej treści i w odpowiedniej formie. Katalog tych środków ochrony nie jest zamknięty. Jest to podyktowane tym, że muszą one być adekwatne do rodzaju naruszanego dobra osobistego, rodzaju oraz rozmiarów dokonanego naruszenia (Cisek A. [w:] Kodeks Cywilny. Komentarz, (red.) E. Gniewek, Warszawa 2010, art. 23 k.c., Legalis).
b. zadośćuczynienia pieniężnego lub zapłaty odpowiedniej sumy pieniężnej na wskazany cel społeczny na podstawie przepisu art. 445 i 448 Kodeksu Cywilnego;
3. w razie wyrządzenia szkody majątkowej poszkodowany może żądać naprawienia jej na zasadach ogólnych. Dla odpowiedzialności odszkodowawczej nie jest jednak wystarczające spełnienie przesłanek z przepisów art. 23 – 24 Kodeksu Cywilnego, lecz jest także niezbędne spełnienie przesłanek, od których zależy odpowiedzialność odszkodowawcza (M. Pazdan [w:] Kodeks cywilny. Komentarz do art. 1-44910, Tom 1, (red.) K. Pietrzykowski, art. 23 k.c., Legalis). W przypadku odpowiedzialności opartej na przepisie art. 415 Kodeksu Cywilnego muszą być spełnione łącznie następujące przesłanki: szkoda, wina, normalny związek przyczynowo-skutkowy między szkodą a zawinionym działaniem.
