Instytucje ochrony konsumenta przed klauzulami abuzywnymi w umowach.

Instytucje sądowe

Do instytucji sądowych chroniących prawa konsumentów przed niedozwolonymi postanowieniami umownymi należą:

1. sądy powszechne,
2. Sąd Ochrony Konkurencji i Konsumentów w Warszawie,
3. sądy polubowne, w tym stałe polubowne sądy konsumenckie, działające przy wojewódzkich inspektorach inspekcji handlowej.

Sądy powszechne, podstawę swojej działalności opierają na art. 175 ust. 1 i art. 177 Konstytucji Rzeczpospolitej Polskiej, a także na ustawie z dnia 27 lipca 2001 r. Prawo o ustroju sądów powszechnych.

Sądy powszechnie sprawują kontrolę konkretną niedozwolonych postanowień umownych. Oznacza to, że do ich właściwości należą spory pomiędzy oznaczonym konsumentem X i przedsiębiorcą Y, dotyczące również konkretnie oznaczonej klauzuli abuzywnej. Podstawę wytoczenia powództwa przez konsumenta przeciwko przedsiębiorcy przed sąd powszechny stanowi art. 189 Kodeksu postępowania cywilnego (kpc), który stanowi, iż: „powód może żądać ustalenia przez sąd istnienia lub nieistnienia stosunku prawnego lub prawa, gdy ma w tym interes prawny.” Skutkiem wydania wyroku przez sąd powszechny w konkretnej sprawie jest ustalenie, iż oznaczone postanowienie umowne stanowi klauzulę niedozwoloną w obrocie pomiędzy konsumentem i przedsiębiorcą, a także zakazanie stosowania tego postanowienia pomiędzy stronami postępowania, a więc oznaczonym konsumentem X i przedsiębiorcą Y.

Organem kontroli abstrakcyjnej niedozwolonych postanowień umownych jest natomiast Sąd Ochrony Konkurencji i Konsumentów w Warszawie (SOKiK), działający w strukturze sądownictwa powszechnego, powołany na mocy ustawy z dnia 5 lipca 2002 r. o zmianie ustawy o ochronie konkurencji i konsumentów, ustawy o zwalczaniu nieuczciwej konkurencji oraz ustawy – Kodeks postępowania cywilnego.

Postępowanie przed SOKiK określone jest w przepisach art. 479³⁶ – 479⁴⁵ kpc. Wyrok wydany w postępowaniu przed Sądem Ochrony Konkurencji i Konsumentów w Warszawie, w przeciwieństwie do wyroku sądu powszechnego, wywiera również skutki prawne wobec osób trzecich, to znaczy takich, które nie biorą udziału w postępowaniu. W praktyce oznacza to, iż postanowienie umowne, uznane za niedozwolone jest zakazane w obrocie pomiędzy przedsiębiorcą i konsumentem, nieoznaczonymi konkretnie, a więc nie można go w ogóle stosować w obrocie półprofesjonalnym (konsument –przedsiębiorca), a nie tylko w konkretnej sprawie. Wobec tego, orzeczenie wydane przez Sąd Ochrony Konkurencji i Konsumentów wywiera skutek silniejszy niż orzeczenie sądu powszechnego.

Sądy polubowne, zgodnie z art. 1157 kpc, strony powołują między sobą do rozstrzygania sporów w granicach przysługującej im swobody umów. Natomiast stałe polubowne sądy konsumenckie, działające przy wojewódzkich inspektorach inspekcji handlowej tworzone są na podstawie umów wojewódzkich inspektorów z organizacjami konsumenckimi. Rozpatrują przede wszystkim sprawy dotyczące umów sprzedaży i świadczenia usług np. telekomunikacyjnych.

Organy administracyjne

Do organów administracyjnych, służących ochronie praw konsumenta, zaliczamy:

1. Prezesa Urzędu Ochrony Konkurencji i Konsumentów (PUOKiK),
2. miejskich (powiatowych) rzeczników konsumentów,
3. Rzecznika Praw Obywatelskich (RPO).

Prezes Urzędu Ochrony Konkurencji i Konsumentów posiada uprawnienia do wydawania decyzji administracyjnych w sprawach niedozwolonych postanowień umownych, naruszających zbiorowe interesy konsumentów, a ponadto ma prawo do zlecania kontroli dotyczącej ochrony praw konsumentów w różnego rodzaju organizacjach. PUOKiK rozpatruje również skargi konsumenckie, a także udziela porad prawnych. We wspomnianej kontroli abstrakcyjnej postanowień umownych, prowadzonej przez Sąd Ochrony Konkurencji i Konsumentów w Warszawie, PUOKiK ma prawo wytoczenia powództwa przed SOKiK, a także prowadzi Rejestr klauzul niedozwolonych, zakazanych w obrocie z konsumentami.

Głównym zadaniem miejskich (powiatowych) rzeczników konsumenta jest udzielanie bezpłatnych porad prawnych, również w sprawach dotyczących niedozwolonych postanowień umownych. Ponadto rzecznik może w imieniu konsumenta wytaczać powództwo, a także za jego zgodą brać udział w toczących się już postępowaniach. Najczęściej jednak rzecznik skłania strony sporu do mediacji i ugodowego zakończenia sporu.

Rzecznik Praw Obywatelskich jako organ konstytucyjny stoi na straży wolności i praw człowieka, sprawuje kontrolę nad działalnością wielu organizacji i instytucji, także pod kątem stosowania klauzul abuzywnych.

Organizacje społeczne

Rola organizacji społecznych w ochronie konsumentów przed niedozwolonymi postanowieniami umownymi jest bardzo doniosła. Na podstawie art. 479³⁸ kpc organizacje społeczne mogą wytoczyć powództwo o uznanie danego postanowienia za niedozwolone (tzw. kontrola abstrakcyjna), a ponadto na podstawie art. 61 kpc organizacja może wytoczyć powództwo w sprawach dotyczących ochrony konsumentów, a także wstąpić do postępowania na każdym jego stadium (kontrola konkretna).