Definicja papierów wartościowych
Papiery wartościowe nie zostały zdefiniowane przez ustawodawcę. Ich definicja jest przedmiotem dyskusji w doktrynie i praktyce. Ważnym dla definiowania papierów wartościowych jest fakt, iż ucieleśniają one prawa podmiotowe. Papiery wartościowe można traktować, jako „nośniki” inkorporowanych w nich praw. Rola papieru wartościowego, jako dokumentu jest więc doniosła.
Aby powstało zobowiązanie z papieru wartościowego koniecznych jest szereg czynności. Po pierwsze, dokument taki musi zostać wystawiony (w formie i o treści określonej przepisami prawa). Po drugie, musi być on podpisany przez dłużnika.
Kwestią zbudzającą kontrowersje wśród doktryny jest moment powstania zobowiązania. Wyróżnia się tutaj dwie teorie. Pierwsza głosi, że dla powstania zobowiązania konieczne jest jednostronne oświadczenie woli. Występuje ona w 3 wersjach: kreacyjnej (dla powstania zobowiązania konieczne jest jedynie podpisanie dokumentu), emisyjnej (konieczne jest podpisanie dokumentu i jego wydanie) i dobrej wiary (konieczność uzyskania dokumentu w dobrej wierze). Druga z teorii to teoria umowna, zgodnie z którą aby powstało zobowiązanie konieczna jest umowa między wystawcą i odbiorcą dokumentu. Umowa ma dotyczyć wydania dokumentu. Prof. Radwański opowiada się za teorią umowną. Na takim stanowisku stoi także Sąd Najwyższy.
Rodzaj papierów wartościowych
Podziały podstawowe papierów wartościowych opierają się na kryteriach przedmiotowych i trybie przenoszenia praw.
Wedle kryterium przedmiotowego, czyli dotyczącego przedmiotu uprawnień inkorporowanych w papierze wartościowym wyróżnia się:
1.Papiery wartościowe opiewające na wierzytelności – wśród nich najdonioślejszą rolę pełnią te, które opiewają na wierzytelności pieniężne, np. czeki, weksle.
2.Papiery wartościowe opiewające na prawa inne niż wierzytelności – zaliczamy do nich np. konosament.
Według kryterium trybu przenoszenia praw (a nawiązującym także do kategorii podmiotowych) z papierów wartościowych wyróżniamy:
1.Papiery wartościowe imienne – legitymują one osobę wskazaną w treści dokumentu, przeniesienie praw następuje przez przelew połączony z wydaniem dokumentu.
2.Papiery wartościowe na zlecenie – legitymują one osobę wymienioną w dokumencie oraz każdego, na kogo prawa zostały przeniesione przez indos (czyli przez pisemne oświadczenie umieszczone na papierze wartościowym na zlecenie i zawierające co najmniej podpis zbywcy, indos oznacza przeniesienie praw na inną osobę). Do przeniesienia praw z tego rodzaju papierów wartościowych potrzebne jest wydanie i istnienie nieprzerwanego szeregu indosów.
3.Papiery wartościowe na okaziciela – nie wskazują one uprawnionego, więc uprawnionym jest każdy, kto przedstawi dokument; do przeniesienia własności potrzebne jest wydanie.
Charakterystycznym jest, że dla przeniesienia praw w każdym z 3 przedstawionych rodzajów papierów wartościowych potrzebne jest wydanie dokumentu.
Podstawowe zasady obrotu
Dla przedstawienia istoty wykonywania zobowiązań z papierów wartościowych warto omówić kilka przepisów Kodeksu cywilnego.
Bardzo istotny jest art. 9216. Zgodnie z nim, dłużnik ma obowiązek spełnienia świadczenia za zwrotem dokumentu (papieru wartościowego) lub za udostępnieniem go dłużnikowi celem pozbawienia do mocy prawnej stosownie do praktyk zwyczajowo przyjętych.
Art. 9217 głosi, że spełnienie świadczenia do rąk posiadacza legitymowanego treścią papieru zwalnia dłużnika, chyba że działał on w złej wierze. Regulacja ta została uzupełniona art. 92111, bowiem taka sytuacja co do papierów wartościowych na okaziciela musi nieść większe bezpieczeństwo. Ten rodzaj papieru legitymuje każdego jego posiadacza, więc jeśli dłużnik ma uzasadnione wątpliwości, czy okaziciel jest wierzycielem, powinien złożyć przedmiot świadczenia do depozytu sądowego.
Ważna jest także kwestia zarzutów, jakie dłużnik może podnieść względem wierzyciela. Może on powołać się na takie, które dotyczą ważności dokumentu, wynikają z jego treści lub służą mu osobiście przeciw wierzycielowi. Dodatkowo, względem nabywcy dokumentu dłużnik może podnieść zarzuty, które służą mu przeciwko poprzedniemu wierzycielowi, jeśli nabywca dokumentu działał świadomie na szkodę dłużnika.