Zastosowanie przepisów
Aby zastosowanie miały przepisy Tytułu XXII Kodeksu Cywilnego, nie może mieć miejsca żadne umocowanie osoby prowadzącej cudze sprawy –tzw. negotiorum gestora – do działania w czyimś imieniu. W konsekwencji, jeżeli istnieje obowiązek prawny do podjęcia określonej czynności, to nie jest ona dokonywana ‘bez zlecenia’. Fragment wyroku Sądu Najwyższego z dn. 30 czerwca 2005 r. mówi na ten temat: ‘Zakres podstaw do działania, które wykluczają zakwalifikowanie go jako prowadzenie cudzych spraw bez zlecenia, jest szeroki. Podstawę taką może stanowić stosunek cywilnoprawny albo administracyjnoprawny, może ona wynikać bezpośrednio z ustawy. W szczególności, osoba pełniąca funkcję na podstawie uprawnień wynikających z przepisów prawa administracyjnego, w zakresie tych czynności, nie jest osobą prowadzącą cudzą sprawę bez zlecenia’ (sygn. IV CK 784/04).
Prowadzącym cudzą sprawę bez zlecenia może być zarówno osoba fizyczna, osoba prawna, jak i jednostka organizacyjna niebędąca osobą prawną, którą szczególne przepisy wyposażają w zdolność prawną.
Obowiązki prowadzącego sprawę
Prowadzącemu cudzą sprawę bez zlecenia postawione są następujące wymogi: działanie z korzyścią osoby, której sprawę prowadzi, postępowanie zgodnie z jej prawdopodobną wolą, a także należyta staranność. Korzyść ‘osoby zainteresowanej’ może przejawiać się zarówno w aspekcie materialnym (np. zwolnienie jej z zobowiązania), jak i niematerialnym (np. ochrona dóbr osobistych). Co do klauzuli generalnej ‘należytej staranności’, to jedyne doprecyzowanie na gruncie ustawy zawiera art. 355 par. 2 Kodeksu Cywilnego, w stosunku do dłużnika prowadzącego działalność gospodarczą. Poza ogólnym stwierdzeniem –że należy oceniać należytą staranność przy uwzględnieniu zawodowego charakteru tej działalności – Kodeks Cywilny nie uściśla tego pojęcia stosowanego w wielu przepisach prawnych.
Kolejnym obowiązkiem gestora jest dołożenie starań, aby osoba zastępowana została powiadomiona o trybie sprawy i miała możliwość wyrażenia woli co do dalszego jej biegu.
Po zakończeniu prowadzenia sprawy gestor obowiązany jest złożyć rachunek z wykonanych działań, a także wydać wszystko, co uzyskał podczas działania dla zastępowanego. Co do kwestii rozliczeń, to pod warunkiem wypełnienia swoich obowiązków, gestor może żądać zwrotu wydatków i nakładów, a także zwolnienia go od zobowiązań, które zaciągnął podczas prowadzenia sprawy. Wraz ze zwrotem prowadzącemu sprawę należą się ustawowe odsetki.
Sytuację, gdy mimo prowadzenia cudzych spraw nie można domagać się zwrotu wydatków i nakładów normuje art. 754 Kodeksu Cywilnego. Jeżeli prowadzenie sprawy przebiega wbrew woli osoby, do której sprawa należy, nie przysługuje gestorowi roszczenie o zwrot uzasadnionych wydatków i nakładów po zakończeniu działania. Wyjątki w tej materii to sytuacja, gdy niewyrażenie zgody przez osobę, której sprawa była prowadzona, sprzeciwia się ustawie lub zasadom współżycia społecznego, a także gdy gestor nie był świadomy działania wbrew czyjejś woli.
Zwrot wydatków i nakładów powinien nastąpić razem z ustawowymi odsetkami. Zastosowanie ma zatem art. 359 Kodeksu Cywilnego. Jeżeli strony nie określiły wysokości odsetek – co przy działaniu bez cudzego zlecenia jest wysoce prawdopodobne – należą się one w wysokości regulowanej rozporządzeniem Rady Ministrów. Obowiązujący od 15 grudnia 2008 r. akt wykonawczy (z dn. 4 grudnia 2008 r.) ustalił wysokość odsetek ustawowych na 13 % w stosunku rocznym.
Naprawienie szkód
Gestor zobowiązany jest do naprawienia szkody w następujących przypadkach:
1. Gdy działał wbrew wiadomej mu woli osoby, której sprawę prowadził
2. Gdy dokonał zmian w mieniu osoby, której sprawa była prowadzona, a nie było to uzasadnione wyraźną jej potrzebą lub korzyścią.
W obydwu powyższych przypadkach naprawienie szkody jest obligatoryjne dopiero wtedy, gdy nie jest możliwe przywrócenie stanu poprzedniego. Nakłady poczynione na rzecz mogą zostać zabrane przez gestora, jeżeli nie spowoduje to jej uszkodzenia.
O ile naprawienie szkody ma nastąpić w formie zapłaty sumy pieniężnej, to zgodnie z art. 363 par.2 Kodeksu Cywilnego, jej wysokość powinna być ustalona według cen z daty ustalenia odszkodowania, chyba że szczególne okoliczności wymagają przyjęcia za podstawę cen istniejących w innej chwili.
Skutek potwierdzenia
Jeżeli osoba, której sprawa jest prowadzona, wyda potwierdzenie dla prowadzenia jej spraw, to zgodnie z art. 756 Kodeksu Cywilnego, nadane zostają temu działaniu skutki zlecenia. W takim wypadku zastosowanie mają przepisy art. 734 i nast. Kodeksu Cywilnego, regulujące umowę zlecenia. Należy pamiętać, że ewentualne potwierdzenie nie jest obowiązkiem ‘zastępowanego’, a jedynie jego uprawnieniem, a negotiorum gestor w żadnym razie nie może żądać akceptacji prowadzenia spraw. Stosunek między stronami przekształca się w stosunek zlecenia od chwili dokonania czynności, tj. ex tunc, a jeżeli potwierdzenie nastąpiło w trakcie prowadzenia sprawy, to oddziałuje także na przyszłość.
Do ewentualnego potwierdzenia zastosowanie mają przepisy art. 60- 65 Kodeksu Cywilnego, odnoszące się do regulacji oświadczeń woli. Może ono zatem zostać złożone poprzez każde zachowanie się ‘osoby zainteresowanej’, nie wymaga żadnej specjalnej formy, dopuszczalna jest naturalnie także ujawnienie woli w postaci elektronicznej. Należy jednak pamiętać o treści art. 63 par.2 KC, tj. : ‘ jeżeli do ważności czynności prawnej wymagana jest forma szczególna, oświadczenie obejmujące zgodę osoby trzeciej powinno być złożone w tej samej formie’. Przepis ten może nabrać szczególnego znaczenia, gdy w toku prowadzenia cudzych spraw dochodzi do szeregu czynności prawnych, przykładowo sprzedaży nieruchomości (art. 158 KC), czy zawarcia umowy poręczenia (art. 876 KC).
Przepisy Kodeksu Cywilnego dotyczące prowadzenia cudzych spraw bez zlecenia nie określają jednoznacznie adresata takiego potwierdzenia; nie musi być to zatem negotiorum gestor, może być też strona czynności dokonanej w ramach prowadzenia sprawy.
Ratowanie cudzego dobra
Ustawa przewiduje jeden wypadek, kiedy złagodzone zostają ewentualne szkodliwe skutki prowadzenia cudzych spraw bez zlecenia. Mianowicie, jeżeli gestor działa w celu odwrócenia niebezpieczeństwa grożącego drugiej osobie i tym samym ratuje jej dobro, to odpowiedzialny jest tylko za winę umyślną i rażące niedbalstwo. Tym samym zostaje on zwolniony od konsekwencji winy nieumyślnej w postaci lekkomyślności i zwykłego niedbalstwa. Dobro cudzej osoby może mieć zarówno charakter majątkowy (konkretne składniki mienia), jak i osobisty (przede wszystkim ratowanie życia i zdrowia innej osoby). W przypadku zastosowania art. 757 Kodeksu Cywilnego ratujący może domagać się zwrotu uzasadnionych wydatków, nawet jeżeli jego działanie nie odniosło skutku, tj. dobro ostatecznie nie zostało uratowane.
