Przesłanki odpowiedzialności
Pracownik, który wskutek niewykonania bądź nienależytego wykonania obowiązków pracowniczych ze swej winy wyrządził pracodawcy szkodę, ponosi odpowiedzialność materialną na zasadach określonych w przepisach Kodeksu pracy. Oznacza to, że pociągnięcie pracownika do odpowiedzialności zależy od spełnienia czterech przesłanek: powstania szkody, bezprawności zachowania pracownika, istnienia związku przyczynowego między bezprawnością zachowania pracownika i wyrządzoną szkodą oraz winy pracownika. Ciężar dowodu spoczywa na pracodawcy.
Szkoda
Przez pojęcie szkody należy rozumieć uszczerbek w majątku pracodawcy przejawiający się w różnicy między aktualnym stanem majątkowym pracodawcy a w tym, jaki by posiadał gdyby nie nastąpiło zdarzenie, które spowodowało ten uszczerbek. Odpowiedzialność pracownika łączy się zatem wyłącznie ze szkodą na majątku pracownika. Gdyby stosować reguły naprawiania szkody wynikające z przepisów Kodeksu cywilnego to naprawienie szkody obejmuje straty, które poszkodowany poniósł, oraz korzyści, które mógłby osiągnąć, gdyby szkody mu nie wyrządzono. Szkoda obejmowałaby zatem zarówno stratę poniesioną przez pracodawcę jak i utracone korzyści. Tymczasem regulacje Kodeksu pracy wyraźnie wskazują, że pracownik ponosi odpowiedzialność za szkodę w granicach rzeczywistej starty poniesionej przez pracodawcę. Ta reguła znajduje jednak zastosowanie wyłącznie w przypadku nieumyślnego wyrządzenia szkody. Oznacza to, że w przypadku umyślnego wyrządzenia szkody bądź tez w przypadku szkody wyrządzonej w mieniu powierzonym pracownik odpowiada w pełnej wysokości, a zatem także w granicach utraconych korzyści.
Bezprawność zachowania pracownika
Bezprawność zachowania pracownika ma miejsce zawsze wtedy, gdy pozostaje ono w sprzeczności z obowiązującym porządkiem prawnym. Chodzi zatem o to, aby szkoda została wyrządzona wskutek niewykonania bądź nienależytego wykonania obowiązków pracowniczych. W kodeksie pracy bezprawność zachowania pracownika została ograniczona przez wskazanie sytuacji, w których pracownik odpowiedzialności nie ponosi. Jej wyłącznie dopuszczalne jest w takim zakresie, w jakim pracodawca lub inna osoba przyczyniły się do powstania albo zwiększenia szkody, a także jeśli szkoda powstała w związku z działaniem pracownika w granicach dopuszczalnego ryzyka, co stanowi wyraz zwolnienia pracownika z ryzyka prowadzenia działalności przez pracodawcę. W przepisach kodeksu pracy można wskazać okoliczności wyłączające bezprawność zachowania pracownika w przypadku powstrzymania się od wykonywania pracy w razie, gdy:
– warunki pracy nie odpowiadają przepisom bhp i stwarzają bezpośrednie zagrożenie dla zdrowia lub życia pracownika albo gdy wykonywana przez niego praca grozi takim niebezpieczeństwem innym osobom
– praca wymaga szczególnej sprawności psychofizycznej, a stan pracownika nie zapewnia jej bezpiecznego wykonania i stwarza zagrożenie dla innych osób
– wydane polecenie jest niezgodne z przepisami prawa pracy lub umowy o pracę. Niezależnie od tego wskazać można na okoliczności wyłączające bezprawność, uregulowane w przepisach Kodeksu cywilnego, które znajdowałyby w stosunkach pracy odpowiednie zastosowanie. Zaliczyć do nich można działanie w obronie koniecznej czy w stanie wyższej konieczności.
Związek przyczynowy
Związek przyczynowy wskazuje na konieczność istnienia obiektywnej więzi między szkoda a bezprawnością zachowania. Zgodnie z art. 115 k.p. pracownik ponosi odpowiedzialność tylko za normalne następstwa działania lub zaniechania, z którego wynikła szkoda. Przedmiotowa reguła odpowiedzialności została oparta na koncepcji tzw. adekwatnego związku przyczynowego, o którym mowa w art. 3611 k.c. Ustalenie istnienia związku wymaga w okolicznościach konkretnej sprawy odwołania się do wiedzy empirycznej w zakresie związków między zjawiskami zachodzącymi w świecie przyrody, Wymagane jest zatem potwierdzenie, że w określonym układzie stosunków społecznych pewne zachowanie prowadzi z reguły do określonego skutku.
Wina
Wina oznacza subiektywna ocenę psychicznego nastawienia pracownika do szkody. Przypisać ją można wyłącznie osobie, która ma zdolność do rozpoznawania swoich czynów i ich oceny. Nie można zatem przypisać winy sprawcy szkody działającemu z jakichkolwiek powodów w stanie wyłączającym świadome albo swobodne powzięcie decyzji i wyrażanie woli.
Ciężar dowodu
Ciężar dowodu zgodnie z zasada wyrażoną w art. 116 k.p., spoczywa na pracodawcy. Jest on zatem obowiązany wykazać okoliczności uzasadniające odpowiedzialność pracownika oraz wysokość powstałej szkody. Zasada ta została właściwie przejęta z art. 6 k.c. Odpowiedzialność pracownika ma zatem miejsce wyłącznie w przypadku kumulatywnego spełnienia wszystkich przesłanek. Spory dotyczące odpowiedzialności materialnej kwalifikowane są jako sprawy z zakresu prawa pracy i rozpoznawane przez sądy pracy w postępowaniu odrębnym.
