Zachodzące ostatnimi czasy dynamiczne zmiany gospodarcze i fluktuacyjne na rynku stanowią nie lada wyzwanie dla stabilności i efektywnego rozwoju przedsiębiorstw. Działając w okolicznościach niepewności i ryzyka sił rynkowych, których tempo, charakter oraz sposób oddziaływania staje się coraz trudniejszy do przewidzenia, nie tylko wielkie koncerny, ale małe i mikro przedsiębiorstwa dostrzegają potrzebę wypracowania skutecznego modelu strategicznego działania przedsiębiorstwa oraz powierzenia funkcji zarządzania przedsiębiorstwem odpowiednio przygotowanej ku temu osobie. Menedżer ma pomóc osiągnąć oczekiwany sukces a jednocześnie pokierować rozwojem firmy w rozległej rozpiętości czasowej, realizując kompleksowy wielofazowy proces zarządzania strategicznego, wykorzystując dla firmy potencjalne szanse i unikając ewentualnych zagrożeń. Pojawia się pytanie: jaką postać ma mieć umowa o zarządzanie przedsiębiorstwem tzw. umowa menedżerska i jaką powinna zawierać rozsądną treść przystającą do sytuacji danego przedsiębiorcy i w sposób należyty zabezpieczającą jego interesy?
Przed przedsiębiorcą stoi do wyboru jedna z dwóch możliwych postaci umowy menedżerskiej – pierwsza z nich mająca postać cywilnoprawnej umowy o zarządzanie przedsiębiorstwem, pozostawia stronom znaczną swobodę kształtowania treści i wzajemnych praw i obowiązków – w ramach oczywiście powszechnie obowiązującego prawa – druga z form jest niczym innym jak umową o pracę, której treść kształtowana jest przez przepisy prawa pracy.
Kontrakt menedżerski
Umowa o zarządzanie przedsiębiorstwem oparta na przepisach kodeksu cywilnego nazywana inaczej kontraktem menedżerskim jest umową cywilnoprawną, na mocy której przyjmujący zlecenie (menedżer) zobowiązuje się za wynagrodzeniem do wykonywania czynności zarządu przedsiębiorstwem zleceniodawcy (przedsiębiorcy) na jego rachunek i ryzyko, przy czym prowadzi przedsiębiorstwo w imieniu własnym, bądź cudzym. Kontrakt menedżerski jest umową nienazwaną, (czyli nieuregulowaną wprost przepisami kodeksu cywilnego), zawartą pomiędzy dwoma równorzędnymi, samodzielnymi podmiotami, do której pomocniczo stosuje się przepisy dotyczące umowy zlecenia zgodnie z treścią art. 750 k.c. Zasadniczą zaletą kontraktu menedżerskiego jest duża swoboda w kształtowaniu pozycji prawnej stron oraz pozostawiona menedżerowi niezależność, dzięki której ma on możliwość wdrażania własnego modelu rozwiązań strategicznych oraz perspektywę realizowania swojej wizji rozwoju firmy. Umowa ta początkowo stosowana przez duże, międzynarodowe koncerny, zyskuje coraz szerszą akceptację małych i średnich przedsiębiorstw, które posługując się wysoko wykwalifikowanymi menedżerami nakładają nań obowiązek dążenia do realizacji wyznaczonego celu w tym wypracowania określonych wyników ekonomicznych. Do indywidualizujących cech powyższej umowy należą: brak podporządkowania organizacyjnego menedżera wobec przedsiębiorcy, brak wymogu świadczenia usług w czasie i miejscu wskazanym przez przedsiębiorcę, nieograniczona odpowiedzialność menedżera wobec przedsiębiorcy za wyrządzone szkody, swoboda stron w ustalaniu zasad rozwiązania umowy oraz ustalaniu wynagrodzenia. Umowa menedżerska w formie kontraktu szczególnie stosowana (i zalecana) jest przez przedsiębiorców, którzy poprzez osobę z zewnątrz, dysponującą nie tylko odpowiednią wiedzą, charyzmą, ale i tzw. „miękkimi umiejętnościami” chcą realizować nowy model ekspansji firmy. Od zarządzającego w tym stanie rzeczy oczekuje się gotowych zoptymalizowanych rozwiązań problemów firmy, tworzenia zindywidualizowanych koncepcji działania, inteligentnego zastosowania znanych schematów, a więc wniesienia pewnych wartości niematerialnych do przedsiębiorstwa w postaci wiedzy handlowej i organizacyjnej, wyrobionych kontaktów handlowych, a także w postaci swojego wizerunku (image) i reputacji.
W wielu przypadkach zawarcie takiej umowy będzie w zasadzie korzystniejsze dla przedsiębiorcy (tutaj zarządzającego), pod względem ekonomicznym pozwala, bowiem na ograniczenie kosztów, które są wyższe przy zawieraniu umowy o pracę.
Umowa menedżerska, jako umowa o pracę
Drugą ze stosowanych form zawarcia umowy menedżerskiej jest umowa o pracę. Jest ona wykorzystywana najczęściej przez małe i mikroprzedsiębiorstwa, które swoją egzystencję opierają na wiedzy, doświadczeniu i inicjatywie jednej osoby (lub niewielkiej liczbie osób) – chcącej (-cych) zachować zasadniczy wpływ na sprawy przedsiębiorstwa i styl zarzadzania nim. W tym stanie rzeczy menedżer postrzegany jest jedynie, jako pomocnik przykładowo do zatwierdzenia narastającej liczby decyzji czy jako zastępca w razie nieobecności właściciela. Zatrudniając menedżera na podstawie umowy o pracę decydujemy się na jego ograniczoną samodzielność, jednak z drugiej strony wiąże się to z przyznaniem mu wszystkich przywilejów pracowniczych (wynikających z przepisów prawa pracy), przykładowo korzysta on z ochrony przed wypowiedzeniem umowy o pracę w trakcie urlopu czy innej nieusprawiedliwionej nieobecności. Ta forma umowy stosowana jest przez firmy, które potrzebują kompetentnego pracownika, posiadającego doświadczenie i umiejętności w zarządzaniu zespołem ludzkim, planowaniu i organizacji pracy, motywowaniu podwładnych i kontrolowaniu wyników pracy, przy zachowaniu wpływu przedsiębiorcy (tutaj pracodawcy) na politykę zarządzania firmą, która realizowana jest pod jego kierownictwem i nadzorem. W tym układzie przełożony musi wyrazić akceptację dla sposobu działania menedżera z kolei ten ma ograniczony system zarządzania, co więcej niejednokrotnie jest zmuszany wykonać te polecenia, z którymi się nie zgadza. Do charakterystycznych cech umowy menedżerskiej, jako stosunku pracowniczego należy podporządkowanie menedżera poleceniom kierownictwa, co do miejsca, czasu i sposobu wykonywania pracy, obowiązek menedżera przestrzegania norm czasu pracy, podporządkowanie menedżera regulaminowi pracy, bezwzględne obowiązywanie zasady odpłatności, obciążenie przedsiębiorcy ryzykiem prowadzenia działalności menedżera, ciągłość świadczenia pracy, obowiązek wypłaty wynagrodzenia menedżerowi za „świadczenie usług” w godzinach nadliczbowych, prawo do urlopu, obowiązek podpisywania listy obecności itp.
Przyjęcie jednego z dwóch rozwiązań jest implikacją sytuacji przedsiębiorcy oraz założeń, jakie uczynił i oczekiwań, które ma w związku z zakładaną przyszłą współpracą. Należy podkreślić jak ważne jest odpowiednie, precyzyjne sformułowanie poszczególnych postanowień umowy, celem uniknięcia przyszłych nieporozumień i zabezpieczenia własnych interesów w razie sporu. Umowa, na podstawie, której jest świadczona praca nie może mieć mieszanego charakteru, łączącego elementy umowy o pracę i umowy cywilno-prawnej. (Wyrok SN z dnia 25 listopada 2004 r. I PK 42/04). W razie bowiem mieszanego charakteru umowy, o tym z jaką umową mamy do czynienia rozstrzyga sąd badając które z cechy mają charakter przeważający, uwzględniając wzajemne relacje stron.