– prawo żądania zaniechania działania naruszającego prawa autorskie przysługujące autorowi bez względu na to, czy działanie sprawcy było świadome, zawinione czy niezawinione (przykładowo: wynikające z wprowadzenia producenta filmu w błąd co do autorstwa określonego utworu wkładowego w filmie; z punktu widzenia praktycznego skorzystanie z tego prawa przez współautora utworu audiowizualnego może spowodować blokadę eksploatacji całości utworu do czasu zawarcia ewentualnego porozumienia z uprawnionym,
– roszczenie o usunięcie skutków naruszenia (realizowane najczęściej w formie żądania złożenia publicznego oświadczenia o odpowiedniej treści i formie; zwykle informacji o dokonanym naruszeniu połączonej z przeprosinami lub dokonania innych uzasadnionych czynności typu: ponowne opublikowanie utworu bez dotychczasowych zniekształceń, czy też wprowadzenie określonych zmian w utworze.
Na roszczenia majątkowe składa się prawo żądania zapłaty odpowiedniej sumy pieniężnej tytułem zadośćuczynienia za doznaną krzywdę lub zobowiązania sprawcy do zapłaty odpowiedniej kwoty na wskazany cel społeczny. Należy jednak pamiętać, że ocena zasadności przyznania zadośćuczynienia w konkretnych przypadkach należy do sądu. Wymienione świadczenia majątkowe mogą być nałożone na sprawcę wyłącznie w przypadku zawinionego naruszenia autorskich praw osobistych.
Naruszenia autorskich praw majątkowych
Zarzut naruszenia autorskich praw majątkowych może wynikać z faktu bezumownego korzystania z utworu lub naruszenia zakresu eksploatacji uzgodnionego z uprawnionym w zawartej z nim umowie albo przekroczenia granic dozwolonego użytku ustawowego, które to ostatnie dwa przypadki są równoznaczne z niedozwoloną bezumowną eksploatacją. Zasadą na gruncie prawa autorskiego jest bowiem, że korzystanie z cudzego utworu wymaga zezwolenia uprawnionego. Od tej zasady przewidziane są wyjątki – w postaci instytucji dozwolonego użytku utworów, obejmującej ściśle sprecyzowane sytuacje, w których zezwolenie to nie jest konieczne.
Prawo do eksploatacji utworu może wynikać z umowy licencyjnej (której przedmiotem jest udzielenie zgody na czasową eksploatację)lub przenoszącej autorskie prawa majątkowe (której skutkiem jest trwałe uzyskanie przez nabywcę autorskich praw majątkowych do utworu w określonym zakresie). Podstawowym warunkiem skutecznego uzyskania praw eksploatacyjnych jest zawarcie umowy z podmiotem uprawnionym do udzielenia licencji lub przeniesienia autorskich praw majątkowych. W praktyce nierzadkie są przypadki zawarcia umowy z osobą, która podmiotem takim nie jest, lecz za uprawnionego się podaje, celowo lub nieświadomie wprowadzając kontrahenta w błąd.
Nieświadomość takiego stanu rzeczy po stronie kontrahenta nie niweczy faktu, że podjęta przez niego następnie eksploatacja utworu na podstawie wadliwej umowy narusza autorskie prawa majątkowe rzeczywistego uprawnionego, co skutkuje odpowiedzialność prawną z tego tytułu. Ryzyko tego rodzaju sytuacji jest większe w przypadku przedsięwzięć wymagających udziału wielu współautorów oraz w ramach których dochodzi do transakcji, których przedmiotem jest kolejne przeniesienie autorskich praw majątkowych do tego samego utworu (sytuacja, w której
twórca przenosi te prawa na rzecz osoby trzeciej, a ta na rzecz kolejnego nabywcy, np. producenta filmu).
Do przedsięwzięć tego rodzaju należy między innymi produkcja utworów audiowizualnych. W takich przypadkach odpowiedzialności prawnej producenta względem rzeczywistego autora eksploatowanego utworu nie wyłącza nawet umowne zobowiązanie do przejścia tej odpowiedzialności po stronie przez kontrahenta, będącego źródłem problemu. Uprawniony może bowiem dochodzić swoich roszczeń od każdego, kto dopuścił się bezprawnej eksploatacji utworu.
Zgodnie z przepisami art. 41 ust. 2 prawa autorskiego umowa o przeniesienie autorskich praw majątkowych lub umowa licencyjna obejmuje pola eksploatacji, które zostały w niej wyraźnie wymienione i które istniały w chwili jej zawarcia. Korzystanie z utworu na innych polach niż przewidziane w umowie ingeruje w monopol autorski. Klasycznym tego przykładem jest sytuacja, w której producent rozpowszechnia film przy wykorzystaniu środków technicznych, które nie były znane w chwili zawarcia umowy z twórcami implementowanych w filmie utworów wkładowych. Możliwość korzystania z tych utworów w ramach utworu audiowizualnego na nowo – powstałych polach eksploatacji uzależniona jest od zawarcia z autorami dodatkowych umów.
Jeśli zakres eksploatacji w zamyśle producenta ma być obszerny, założenie to powinno mieć wyraźne przełożenie na treść umów. W przeciwnym wypadku korzystanie z utworu na polach eksploatacji nie wymienionych w umowie może skutkować odpowiedzialnością prawną. Mając na uwadze różnorodność dostępnych instrumentów komunikowania, w tym reklamowania dzieła artystycznego (m.in. płyty DVD, serwisy internetowe, na których udostępniane są filmy w całości lub we fragmentach, również w postaci zdjęć), należy zachować precyzyjność w formułowaniu zakresu eksploatacji utworu.
Naruszenie autorskich praw majątkowych może wynikać z przekroczenia granic tzw. dozwolonego użytku utworów, którego przypadki reguluje prawo autorskie. Należy do nich między innymi popularne prawo cytatu, mające zastosowanie również w twórczości filmowej (art. 29 prawa autorskiego). Mieści się w nim możliwość przytaczania we własnych utworach urywków cudzych rozpowszechnionych utworów lub drobnych utworów w całości w określonych w prawie autorskim celach. Innym przykładem dozwolonego użytku jest prawo rozpowszechniania w prasie, radiu i telewizji określonego rodzaju utworów – w całości lub w postaci wyciągów, przeglądów, streszczeń (art. 25 prawa autorskiego). Jeśli eksploatacja cudzego utworu nie spełnia któregokolwiek z przewidzianych przepisami prawa warunków dozwolonego użytku, wymaga zezwolenia podmiotu, któremu przysługują autorskie prawa majątkowe do utworu, pod rygorem odpowiedzialności prawnej z tytułu ich naruszenia.
Roszczenia z tytułu naruszenia autorskich praw majątkowych
W przypadku naruszenia autorskich praw majątkowych uprawniony na podstawie art. 79 prawa autorskiego może żądać od sprawcy:
• zaniechania dalszego naruszania tych praw, tj. zaprzestania korzystania z dzieła w ogóle lub w określonej, godzącej w te prawa formie,
• usunięcia skutków naruszenia poprzez, przykładowo, zniszczenie bezprawnie wytworzonych egzemplarzy dzieła,
• naprawienia wyrządzonej szkody na zasadach ogólnych prawa cywilnego (tj. wymagających wykazania winy sprawcy, wymiaru szkody oraz związku przyczynowo – skutkowego pomiędzy działaniem sprawy a szkodą) albo poprzez zapłatę sumy pieniężnej w wysokości odpowiadającej dwukrotności, a w przypadku gdy naruszenie jest zawinione – trzykrotności stosownego wynagrodzenia, które w chwili jego dochodzenia byłoby należne tytułem udzielenia przez uprawnionego zgody na korzystanie z utworu (czyli dwukrotności lub trzykrotności
hipotetycznej opłaty licencyjnej),
• wydania korzyści uzyskanych przez sprawcę w wyniku dokonanego naruszenia,
• ogłoszenia w prasie oświadczenia o odpowiedniej treści i formie (najczęściej przeprosin) lub podania do publicznej wiadomości części albo całości orzeczenia sądu wydanego w rozpatrywanej sprawie, dotyczącej naruszenia autorskich praw majątkowych,
• zapłaty odpowiedniej sumy pieniężnej na rzecz Funduszu Promocji Twórczości (nie niższej niż dwukrotna wysokość uprawdopodobnionych korzyści odniesionych przez sprawcę z dokonanego naruszenia), które to roszczenie przysługuje wyłącznie w przypadku, gdy naruszenie jest zawinione
i zostało dokonane w ramach działalności gospodarczej.
Ustawodawca, mając na względzie, że w niektórych przypadkach żądanie zaprzestania dalszego korzystania z utworu lub usunięcie skutków dokonanego naruszenia mogłoby się okazać nazbyt dotkliwe, przewidział, że zamiast tych obowiązków sąd może nakazać – na wniosek sprawcy i za zgodą uprawnionego – zapłatę na rzecz uprawnionego stosownej sumy pieniężnej. Możliwość taka istnieje jednak wyłącznie w sytuacji, gdy naruszenie jest niezawinione. W razie stwierdzenia naruszenia autorskich praw majątkowych sąd może orzec – na wniosek uprawnionego – o bezprawnie wytworzonych przedmiotach oraz środkach i materiałach użytych do ich wytworzenia, w szczególności ich wycofaniu z obrotu, przyznaniu uprawnionemu na poczet należnego odszkodowania lub zniszczeniu. Rozstrzygając w tej kwestii, sąd uwzględnia wagę naruszenia oraz interesy osób trzecich.
Podsumowując, zakres i dotkliwość konsekwencji prawnych, wynikających z naruszenia autorskich praw majątkowych, stanowi praktyczny argument, dla którego każdy korzystający z cudzej własności intelektualnej powinien możliwie jak najdokładniej przeanalizować warunki prawne, na których eksploatacja ta może się odbywać.