Wstąpienie w prawa wierzyciela
Ogólną regułę wstąpienia poręczyciela w prawa wierzyciela wskazuje powołany we wstępie art. 518 § 1 pkt 1 k.c., który stanowi: „Osoba trzecia, która spłaca wierzyciela, nabywa spłaconą wierzytelność do wysokości dokonanej zapłaty:
1) jeżeli płaci cudzy dług, za który jest odpowiedzialna osobiście albo pewnymi przedmiotami majątkowymi;”. Przepis ten dotyczy wszystkich przypadków pomijając te, co do których poręczyciel i dłużnik inaczej się umówili. W tym miejscu należy przypomnieć, że do zawarcia umowy poręczenia nie jest konieczna wiedza dłużnika, tak więc w niektórych przypadkach nie będzie nawet okazji do zawiązania takiego stosunku wewnętrznego między dłużnikiem, a poręczycielem.
Nabycie przez poręczyciela wierzytelności łączy się z tym, że na byłego już poręczyciela przechodzi nie tylko wierzytelność ale i prawa z nią związane np. prawo zastawu czy hipoteka na nieruchomości ( niezależnie kto jest właścicielem rzeczy). Wierzyciel powinien wydać poręczycielowi zabezpieczenia i środki dowodowe, które w przyszłości ułatwiłyby mu uzyskanie świadczenia od dłużnika. W przypadku ich wyzbycia ponosi odpowiedzialność za wynikłą stąd szkodę. Przypadek ten reguluje art 887 k.c.: „Jeżeli wierzyciel wyzbył się zabezpieczenia wierzytelności albo środków dowodowych, ponosi on względem poręczyciela odpowiedzialność za wynikłą stąd szkodę.”. O ile trudno sobie wyobrazić zastosowanie tego przepisu w przypadku hipoteki, będzie on miał już zastosowanie w przypadku zastawu, kiedy to wierzyciel mógłby niewydać poręczycielowi przedmiotu zastawu i zbyć go osobie trzeciej, która nabyłaby jego własność przy spełnieniu warunków z art. 169 k.c.
Użycie przez ustawodawcę w art. 887 k.c. sformułowania „wyzbył się” powoduje, że odpowiedzialność nie zaistnieje w przypadku każdego innego zdarzenia niezwiązanego z celowym działaniem wierzyciela np. zniszczenia przedmiotu zastawu przez powódź czy jego utrata wskutek kradzieży.
Sytuacja dłużnika
Jeżeli poręczyciel wstępuje w prawa wierzyciela, logiczne jest również to, że dłużnikowi przysługują identyczne zarzuty jak w stosunku do wierzyciela. Przywilej ten warunkuje jednak art. 884 § 2 k.c., który zobowiązuje dłużnika do wzięcia udziału w sprawie dotyczącej spełnienia świadczenia przez poręczyciela. Jeżeli po uprzednim zawiadomieniu przez poręczyciela, nie dopełnił on tego obowiązku, nie będzie mógł w przyszłości podnieść przeciwko poręczycielowi tych zarzutów, których ten nie podniósł w stosunku do wierzyciela bo o nich nie wiedział ( a mógłby się dowiedzieć gdyby dłużnik wziął udział w sprawie ).
Do scharakteryzowania sytuacji dłużnika konieczne jest przytoczenie również art. 513 k.c. stosowanego w drodze analogii, a dotyczącego cesji wierzytelności. Stanowi on: „§ 1. Dłużnikowi przysługują przeciwko nabywcy wierzytelności wszelkie zarzuty, które miał przeciwko zbywcy w chwili powzięcia wiadomości o przelewie.
§ 2. Dłużnik może z przelanej wierzytelności potrącić wierzytelność, która mu przysługuje względem zbywcy, chociażby stała się wymagalna dopiero po otrzymaniu przez dłużnika zawiadomienia o przelewie. Nie dotyczy to jednak wypadku, gdy wierzytelność przysługująca względem zbywcy stała się wymagalna później niż wierzytelność będąca przedmiotem przelewu.”. Omówienie powyższego przepisu jest jednak tematem innego artykułu, do którego należy odesłać czytelnika.
Obowiązek zawiadomienia dłużnika o spełnieniu świadczenia przez poręczyciela
Kodeks nakłada na poręczyciela i dłużnika obowiązek współdziałania przejawiający się we wzajemnym informowaniu o wykonaniu zobowiązania. Celem tej regulacji jest zapobiegnięcie podwójnemu spłaceniu wierzyciela. Ustawodawca wiąże nieprzestrzeganie tego obowiązku z niekorzystnymi skutkami dla danego podmiotu, zależnie od osoby niedochowującej obowiązku- poręczyciela bądź dłużnika. Art. 885 k.c. stanowi: „Poręczyciel powinien niezwłocznie zawiadomić dłużnika o dokonanej przez siebie zapłacie długu, za który poręczył. Gdyby tego nie uczynił, a dłużnik zobowiązanie wykonał, nie może żądać od dłużnika zwrotu tego, co sam wierzycielowi zapłacił, chyba że dłużnik działał w złej wierze.”. Pomimo tego, że przepis uniemożliwia dochodzenie roszczenia regresowego od dłużnika w przypadku niedochowiania obowiązku informacyjnego, poręczyciel ma prawo dochodzić świadczenia od wierzyciela na podstawie przepisów o nienależnym świadczeniu (art. 410 k.c. i następne). Należy również zaznaczyć, że ta konsekwencja swoistego niedbalstwa poręczyciela nie będzie wchodziła w grę jeżeli dłużnik spłacając wierzyciela, po spełnieniu świadczenia przez poręczyciela, działa w złej wierz, która przejawia się przez wiedzę dłużnika o wcześniejszym wykonaniu zobowiązania przez poręczyciela. Wiedza ta może pochodzić od dowolnego źródła np. wierzyciela.
Art. 886 k.c. nakłada natomiast obowiązek odwrotny- dłużnik powinien zawiadomić poręczyciela o spłacie długu. Pomimo odbiegania nieco od głównego tematu niniejszego artykułu należy ten przepis przytoczyć celem dopełnienia opisu charakterystyki wzajemnych zawiadomień. Przepis stanowi: „Jeżeli poręczenie udzielone zostało za wiedzą dłużnika, dłużnik powinien niezwłocznie zawiadomić poręczyciela o wykonaniu zobowiązania. Gdyby tego nie uczynił, poręczyciel, który zaspokoił wierzyciela, może żądać od dłużnika zwrotu tego, co wierzycielowi zapłacił, chyba że działał w złej wierze.”. Jak wskazuje podany art., przepis nie ma zastosowania przy każdej umowie poręczenia, gdyż niektóre z nich będą zawarte bez wiedzy dłużnika.
Spełnienie części świadczenia przez poręczyciela
Może się zdarzyć, że poręczyciel spłaci dług jedynie w części. W takim przypadku nabywa on jedynie część wierzytelności proporcjonalną do spełnionego przez siebie świadczenia. Kodeks przyznaje wówczas pierwszeństwo zaspokojenie wierzyciela przed wierzytelnością poręczyciela (art. 518 § 3 k.c.)
Przypadek spełnienia świadczenia przez jednego ze współporęczycieli
Może zdarzyć się, że umowa została zawarta przez kilku poręczycieli. W przypadku spełnienia świadczenia przez jednego z nich wstępuje on w prawa zaspokojonego wierzyciela i może dochodzić wykonania świadczenia przez dłużnika. Ponadto ma on roszczenie regresowe w stosunku do pozostałych poręczycieli zgodnie z art. 376 k.c.: „§ 1. Jeżeli jeden z dłużników solidarnych spełnił świadczenie, treść istniejącego między współdłużnikami stosunku prawnego rozstrzyga o tym, czy i w jakich częściach może on żądać zwrotu od współdłużników. Jeżeli z treści tego stosunku nie wynika nic innego, dłużnik, który świadczenie spełnił, może żądać zwrotu w częściach równych.
§ 2. Część przypadająca na dłużnika niewypłacalnego rozkłada się między współdłużników.”.
