Przesłanki odpowiedzialności
Odpowiedzialność za zwierzęta określona została w art. 431 KC. Aby można było zastosować wymieniony przepis, muszą zostać spełnione określone przesłanki. Dotyczą one: zakresu podmiotowego, winy oraz niepozostawania zwierzęcia w stanie wolnym.
Zakres podmiotowy
Zakres podmiotowy odpowiedzialności za zwierzęta wyznacza wspomniany wyżej art. 431 KC. Odpowiedzialność za szkody wyrządzone przez zwierzęta ponosi ten, kto:
a) zwierzę chowa – chodzi tu o osobę, która sprawuje pieczę nad zwierzęciem, piecza ta musi spełniać warunek pełnienia jej dla celów własnych (a więc we własnym interesie) przez dłuższy czas (a nie tylko okazjonalnie), piecza ta wyraża się przede wszystkim w dostarczaniu zwierzęciu schronienia i utrzymania; warto zaznaczyć, że Sąd Najwyższy w wyroku z dnia 4.07.2002r. (I CKN 795/00) nie uznał uprawy sadowniczej za uprawę rolną i stwierdził brak odpowiedzialności za szkody wyrządzone w sadach; orzecznictwo Sądu Najwyższego jest także pomocne w ustaleniu o jakie zwierzęta może chodzić, bowiem będą to zwierzęta domowe, ale także dzikie, które przebywają pod pieczą człowieka, taki przykład niesie orzeczenie SN z 21.11.1961r. IV CR 138/61, w którym przywołano przykład zwierząt w ogrodach zoologicznych, zwierzyńcach;
b) zwierzęciem się posługuje – czyli ten, kto używa zwierzęcia w celu osiągnięcia dla siebie jakiegoś celu.
Przesłanka niepozostawania zwierzęcia w stanie wolnym
Przepis art. 431 nie odnosi się do zwierząt, które żyją w stanie wolnym. Tak jak wspomniano nie jest istotne, czy jest to zwierzę domowe, hodowlane czy dzikie. Ważnym jest, że nie może pozostawać w stanie wolnym. Wyjątek przewidują przepisy ustawy – Prawo łowieckie. Zgodnie z jej art. 46. dzierżawca lub zarządca obwodu łowieckiego obowiązany jest do wynagradzania szkód wyrządzonych:
1) w uprawach i płodach rolnych przez dziki, łosie, jelenie, daniele i sarny,
2) przy wykonywaniu polowania.
Natomiast według art. 50 Skarb Państwa odpowiada za szkody wyrządzone przez zwierzęta łowne objęte całoroczną ochroną. Skarb Państwa odpowiada również za szkody wyrządzone przez wilki wśród zwierząt gospodarskich, z wyłączeniem drobiu, na terenach, na których nie są one objęte całoroczną ochroną. Odpowiedzialność Skarbu Państwa określona została także w ustawie o ochronie przyrody. Według art. 126 Skarb Państwa odpowiada za szkody wyrządzone przez:
1) żubry – w uprawach, płodach rolnych lub w gospodarstwie leśnym;
2) wilki – w pogłowiu zwierząt gospodarskich;
3) rysie – w pogłowiu zwierząt gospodarskich;
4) niedźwiedzie – w pasiekach, w pogłowiu zwierząt gospodarskich oraz w uprawach rolnych;
5) bobry – w gospodarstwie rolnym, leśnym lub rybackim.
Wina
Podstawą odpowiedzialności jest zasada domniemanej winy w nadzorze. Bowiem kto zwierzę chowa albo się nim posługuje, obowiązany jest do naprawienia wyrządzonej przez nie szkody niezależnie od tego, czy było pod jego nadzorem, czy też zabłąkało się lub uciekło, chyba że ani on, ani osoba, za którą ponosi odpowiedzialność, nie ponoszą winy. Obalenie domniemania będzie więc bardzo trudne. Nie wystarczy powołanie się na zbłąkanie czy ucieczkę zwierzęcia. Dodatkowo odpowiedzialność ponoszona jest także za inne osoby, którym powierza się opiekę nad zwierzęciem. Omawiana odpowiedzialność odnosi się do szkód, które zostały poczynione ze spontanicznym działaniem zwierzęcia (zwanymi działaniami „z własnego pędu”), za jego naturalne reakcje. Nie odpowiada się więc za reakcje spowodowane przez poszkodowanego. Jeżeli natomiast samemu wywołuje się określone zachowania zwierzęcia (np. szczucie psa) będzie odpowiadać się za czyn własny.
Przepisy prawa przewidują także odpowiedzialność na zasadach słuszności. Chociażby osoba, która zwierzę chowa lub się nim posługuje, nie była odpowiedzialna według zasad omówionych wyżej, poszkodowany może od niej żądać całkowitego lub częściowego naprawienia szkody, jeżeli z okoliczności, a zwłaszcza z porównania stanu majątkowego poszkodowanego i tej osoby, wynika, że wymagają tego zasady współżycia społecznego. Odpowiedzialność taka uzasadniona jest ze względów moralnych.
Samopomoc
Przepisy kodeksu cywilnego przewidują instytucję samopomocy polegającej na tym, że posiadacz gruntu może zająć cudze zwierzę, które wyrządza szkodę na gruncie, ale tylko jeżeli zajęcie jest potrzebne do zabezpieczenia roszczenia o naprawienie szkody. Na zajętym zwierzęciu posiadacz gruntu uzyskuje ustawowe prawo zastawu dla zabezpieczenia należnego mu naprawienia szkody oraz kosztów żywienia i utrzymania zwierzęcia.
