Cechy odstępnego
Decyzja stron o zamieszczeniu w umowie obowiązku uiszczenia przez stronę odstępującą od umowy określonego świadczenia pieniężnego, stanowi pewną modyfikację umownego prawa odstąpienia. Z punktu widzenia skuteczności wykonania kontraktowego prawa odstąpienia, odstępne stanowi dodatkową przesłankę skorzystania z tego uprawnienia. Dzięki dodaniu omawianej przesłanki prawo odstąpienia, które z reguły ma charakter wyłączni konsensualny zostanie uzupełnione o obowiązek dokonania czynności realnej. Odstępne może być zastrzeżone w każdej umowie co do której dopuszczalne jest zastrzeżenie kontraktowego prawa odstąpienia. Oczywiście bezwzględna nieważność lub innego rodzaju wadliwość zawartej umowy głównej odnosi się również do umownego prawa odstąpienia, a co za tym idzie również do odstępnego. Warto również nadmienić, że odstępne nie ma charakteru świadczenia odszkodowawczego sensu stricte. Obowiązek zapłaty określonej w umowie sumy pieniężnej nie jest zależny od powstania szkody wskutek tego, że strona wykonała umowne prawo odstąpienia. Uwzględniając funkcje jakie ma pełnić odstępne można je zakwalifikować jako surogat odszkodowania za wygaśnięcie stosunku zobowiązaniowego. Treść artykułu 396 kodeksu cywilnego jednoznacznie wskazuje, że odstępne może polegać jedynie na spełnieniu świadczenia pieniężnego. Ustawodawca wykluczył możliwość świadczeń niepieniężnych celem wyeliminowania ewentualnych sporów czy wątpliwości co do tego czy jakość świadczenia spełnionego tytułem odstępnego faktycznie odpowiada ustaleniom stron zawartym w umowie. Warto zaznaczyć że określenie wysokości odstępnego prawodawca pozostawił woli stron stosunku zobowiązaniowego. Co więcej określenie wysokości odstępnego nie musi być równe dla obu stron umowy, jego wysokość może być też uzależniona od stopnia zaawansowania wykonania umowy. Ponadto to dopuszczalne jest zastrzeżenie obowiązku zapłaty odstępnego w sytuacji gdy strona umowy wykonuje kontraktowe prawo odstąpienia ze ściśle określonych w umowie przyczyn. Te wszystkie ustalenia stron podlegają ocenie zgodności z zasadami współżycia społecznego (art. 58 § 2 k. c.) Dopuszczalne jest również zastrzeżenie obowiązku zapłaty odstępnego na rzecz osoby trzeciej. Wtedy osoba korzystająca z kontraktowego prawa odstąpienia składa oświadczenie woli drugiej stronie stosunku obligacyjnego, jednak świadczenie uiszczane jest wymienionej w umowie osobie trzeciej. Od chwili gdy osoba trzecia oświadczy, że korzysta z poczynionego na jej rzecz zastrzeżenia umownego nie jest dopuszczalna zmiana lub uchylenie tych postanowień. Zastrzeżenie odstępnego wymaga zachowania takiej formy w jakiej zastrzeżone zostało umowne prawo odstąpienia, jeżeli zaś umowa główna wymaga zachowania formy pisemnej lub formy szczególnej oba wyżej wymienione zastrzeżenia umowne powinny również być również poczynione w takiej formie.
Spełnienie świadczenia obejmującego odstępne
W przypadku zastrzeżenia w umowie odstępnego, wykonanie kontraktowego prawa odstąpienia od umowy skuteczne jest jeżeli wraz ze złożeniem oświadczenia o odstąpieniu od umowy stron spełnia świadczenie pieniężne obejmujące odstępne. Powiązanie oświadczenia woli z uiszczeniem odstępnego ma na celu ochronę interesów drugiej strony stosunku obligacyjnego poprzez zapewnienie jej otrzymania surogatu odszkodowania. Zgodnie z art. 61 kodeksu cywilnego, oświadczenie woli złożone drugiej stronie staje się skuteczne w momencie, w którym ta strona miała możliwość zapoznania się z jego treścią (tzw. teoria doręczenia), i właśnie z tą chwilą powinien być skorelowany moment zapłaty sumy odstępnego. W doktrynie panuje zgody pogląd co do tego, że wykonanie prawa odstąpienia od umowy jest skuteczne również w razie dokonania zapłaty odstępnego przed złożeniem oświadczenia woli o odstąpieniu. Zaś oświadczenie woli o odstąpieniu od umowy bez jednoczesnego uiszczenia sumy pieniężnej składającej się na odstępne jest bezwzględnie nieważne, późniejsza zapłata odstępnego nie uchyla wadliwości wcześniej złożonego oświadczenia. Przepis art. 396 kodeksu cywilnego nie przewiduje tzw. bezskuteczności zawieszonej. Brak zapłaty odstępnego nie wpływa na istnienie ustalonego przez strony prawa odstąpienia od umowy. Tak więc jeżeli strona ponownie złoży oświadczenie o odstąpieniu od umowy i tym razem skorelowane to będzie z zapłatą odstępnego to wykona swoje uprawnienie skutecznie, o ile nie minął jeszcze zastrzeżony w umowie termin do wykonania prawa odstąpienia.
