Jednym z kolejnych kryteriów podziału podatków jest stosunek przedmiotu opodatkowania do źródła podatku lub źródła pokrycia świadczenia podatkowego. Na tej podstawie rozróżnia się podatki bezpośrednie i pośrednie. Podatki bezpośrednie to te, które w sposób bezpośredni nawiązują do źródła podatku, którym jest dochód lub majątek. Podatki pośrednie to te, których przedmiotem jest inne zjawisko niż uzyskiwanie dochodu lub posiadanie majątku.
W polskim systemie podatkowym rozróżniamy następujące rodzaje podatków dochodowych:
- od osób fizycznych (PIT – personal income tax) – regulowany ustawą z 26.7.1991 r. o podatku dochodowym od osób fizycznych (t. jedn.: Dz.U. z 2000 r. Nr 14, poz. 176 ze zm.; dalej jako: PDOFizU),
- od osób prawnych (CIT – corporate income tax) – regulowany ustawą z 15.2.1992 r. o podatku dochodowym od osób prawnych (t. jedn.: Dz.U. z 2000 r. Nr 54, poz. 654 ze zm.; dalej jako: PDOPrU).
W ramach analizy strony podmiotowej każdego stosunku prawno-podatkowego podstawowym pytaniem, jakie musimy zadać, jest pytanie: kto jest stroną w tym stosunku? Wyróżnimy stronę czynną stosunku prawno-podatkowego – czyli podmiot uprawniony do żądania określonego zachowania, a w przypadku zobowiązań podatkowych uprawniony do żądania zapłaty podatku – którym jest organ podatkowy, a także stronę bierną (lub inaczej stronę dłużną) stosunku prawno-podatkowego, czyli taki podmiot, któremu podatkowe normy o charakterze imperatywno-atrybutywnym (czyli normy „dwustronne”) „narzucają” obowiązki w takim zakresie, w jakim „przyznają” uprawnienia podmiotom czynnym. Głównym obowiązkiem strony biernej w omawianym stosunku prawno-podatkowym będzie zatem zapłata podatku. Stroną tą jest podatnik zdefiniowany przepisami Ordynacji podatkowej. Zgodnie z art. 7 § 1 OrdPU, podatnikiem jest osoba fizyczna, osoba prawna lub jednostka organizacyjna niemająca osobowości prawnej, podlegająca na mocy ustaw podatkowych obowiązkowi podatkowemu. Płatnik ma obowiązek obliczenia podatku, pobrania go i wpłacenia w terminie na odpowiedni rachunek. Jest to podmiot, który spotykamy głównie przy poborze podatku dochodowego od osób fizycznych, podatku od czynności cywilnoprawnych oraz od spadków i darowizn. Z kolei inkasent pobiera należne kwoty i wpłaca je na odpowiedni rachunek organu skarbowego.
Podatnikiem w przypadku podatku PIT są osoby fizyczne, których dochód stanowi przedmiot opodatkowania omawianym podatkiem dochodowym (art. 1 PDOFizU). Ponieważ prawo podatkowe nie wypracowało odrębnej definicji osoby fizycznej, uznaje się, że do określenia podmiotowości tejże stosuje się przepisy zawarte w Kodeksie cywilnym, a w szczególności w art. 8 ust.1 KC („Każdy człowiek od chwili urodzenia ma zdolność prawną”). Oznacza to, że każdy człowiek – jako osoba fizyczna – może być podmiotem praw i obowiązków, w tym także w dziedzinie opodatkowania.
Ze względu na postać stawki podatkowej możemy je podzielić na:
- mnożnikowe,
- kwotowe.
Pierwsze, wymagają przemnożenia stawki przez odpowiednią wielkość podstawy opodatkowania. Drugie, wyznaczają kwotę podatku na jedną jednostkę lub część podstawy opodatkowania. Kolejnym podziałem jest wyróżnienie stawek procentowych stałych i zmiennych. Stawki procentowe stałe (proporcjonalne) charakteryzują się tym, że pozostają niezmienne wraz ze wzrostem czy spadkiem podstawy opodatkowania. Stawki zmienne dzielą się na progresywne i regresywne. Stawki progresywne to takie, które wzrastają wraz ze wzrostem podstawy opodatkowania. W zależności jednak od tempa wzrostu mówimy o wzroście liniowym (gdy tempo wzrostu stawki jest takie samo jak wzrost podstawy opodatkowania) lub o progresji przyspieszonej (gdy w pierwszych przedziałach podstawy opodatkowania stawka rośnie powoli, a następnie przyspiesza).
Zwolnienia i ulgi przez większość doktryny nie są traktowane samodzielnie jako element konstrukcji podatku. Mają one na celu ograniczenie albo zmniejszenie obciążenia podatkowego nałożonego na podatnika. Zwolnienie podatkowe zmniejsza zakres podmiotowy podatku poprzez wyłączenie pewnych grup podmiotów oraz zakres przedmiotowy poprzez wyłączenie pewnych grup przedmiotów z ostatecznego opodatkowania. Skutek ostatecznego i całkowitego braku obowiązku podatkowego dla określonych kategorii podmiotowych i przedmiotowych osiąga się przez wyłączenie z opodatkowania. Oznacza to stan nie opodatkowania wskazanych podmiotów i przedmiotów żadnym podatkiem, albo też jest tylko zabiegiem pozwalającym opodatkować te kategorie innym podatkiem w ramach systemu podatkowego (np. spadki i darowizny są wyłączone z opodatkowania podatkiem dochodowym od osób fizycznych po to, aby mogły być opodatkowane podatkiem od spadków i darowizn. Zwolnienie i ulgi zależą jedynie od wypełnienia przez podatnika formalnych i materialnych przesłanej otrzymania zwolnienia lub ulgi.
Elementy konstrukcji podatku
Do elementów konstrukcji podatku zaliczamy:
- podmiot podatku,
- przedmiot podatku,
- podstawę podatku,
- stawkę (taryfę) podatkową,
- zwolnienie i ulgi podatkowe.